Nghệ thuật tiên phong hiện đại Việt Nam : Hành trình cuả Lê Phổ từ những năm đầu đến 1937 ( Phần 2 )

1931–1932 : Triển lãm quốc tế 
Vào mùa xuân năm 1931, chỉ một năm sau khi tốt nghiệp, Lê Phổ được Tardieu cử đến Paris để làm việc dưới quyền của Pierre Guesde, khi đó là Ủy viên trưởng các gian hàng Đông Dương cho Triển lãm Thuộc địa Paris . Lê Phổ phụ trách triển lãm của École des Beaux-Arts de l'Indochine được trưng bày bên trong bản sao đồ sộ của Angkor Wat, được dựng lên ở Bois de Vincennes. Trong nhiều tuần liền, ông không rời khỏi khuôn viên, chú ý đến từng chi tiết. Ông quyết định vị trí của từng bức tranh trên tường, giám sát lớp phủ patina cuối cùng trên các tác phẩm điêu khắc và đảm bảo không có gì bị hư hỏng trong quá trình xử lý. Trong số hàng trăm tác phẩm nghệ thuật được trường gửi đến Paris, Lê Phổ đã chọn L'âge heureux và Tristes souvenirs , một cặp tác phẩm hài hòa về màu sắc và tính cách, cũng như một cuộn tranh treo tường đồ sộ cao bốn mét mô tả một vũ công Việt Nam cổ điển, một bức tranh được giới thiệu vào năm trước tại Anvers, Bỉ. Lê Phổ cũng đã tạo ra một số tác phẩm sơn mài, bình phong gấp và đồ nội thất được triển lãm. Buổi biểu diễn thực sự thành công, được báo chí và các nhà phê bình ca ngợi mặc dù có sự phản đối của cả nhóm chống thực dân Pháp và Việt Nam.

( Mai Trung Thu, Vu Cao Dam and Le Pho in front of Galerie Van Rick, Paris. )

Triển lãm này đóng vai trò quyết định trong sự nghiệp của Lê Phổ. Đây là lần đầu tiên tác phẩm của ông được đông đảo công chúng quốc tế, khoảng tám triệu du khách, đưa tin rộng rãi trên báo chí và xây dựng danh tiếng của ông. Triển lãm nhanh chóng thu hút sự quan tâm rộng rãi của công chúng và giới phê bình nghệ thuật. Bất chấp những ý kiến phản đối từ các nhóm chống thực dân cả ở Pháp và Việt Nam, sự kiện lần này trở thành bước đệm quan trọng giúp tranh Lê Phổ lần đầu tiên chạm tới công chúng quốc tế.

Đây cũng là một bước tiến quan trọng liên quan đến vai trò giám tuyển của ông, như nhà sử học nghệ thuật Phoebe Scott nói, cho phép ông phát triển tầm nhìn toàn cầu hơn về nghệ thuật hiện đại Việt Nam. Cuối cùng, triển lãm này là cơ hội để Lê Phổ rời Việt Nam lần đầu tiên và khám phá châu Âu. Người bạn và nghệ sĩ đồng nghiệp Vũ Cao Đàm đã cùng ông đến Paris vào tháng 12 năm đó. Trong khi người sau đăng ký vào École du Louvre để học lịch sử nghệ thuật Trung Quốc, Lê Phổ đã vào École Nationale des Beaux-Arts để tiếp tục hoàn thiện kiến thức kỹ thuật của mình, noi gương giáo sư Nam Sơn, người đã từng học ở đó chỉ vài năm trước đó vào năm 1925.

(Lê Phổ, Jeune fille au chat blanc .)

Tại Prima Mostra Internazionale d'arte Coloniale ở Rome, Ý, vào mùa đông năm 1931, Lê Phổ đã trình bày ba bức tranh được thực hiện tại Hà Nội trước khi ông rời đi. Một bức ảnh chụp thời điểm đó cho thấy họa sĩ, giá vẽ đặt bên cạnh, xung quanh là ba bức tranh sơn dầu. Tất cả đều cho thấy sự thay đổi đáng kể trong cách tiếp cận nghệ thuật hiện đại của ông. Jeune fille en blanc vẫn giữ phong cách Á Đông quen thuộc, song nền kiến trúc tối giản cho thấy ông đang dần thoát khỏi khuôn mẫu truyền thống. Tuy nhiên, gây chấn động nhất là bức Femme nue (hay còn gọi là Extase) – một cú “phá vỡ” đầy táo bạo..

Bức tranh mô tả một người phụ nữ da trắng khỏa thân nằm trên sàn, phía sau là bình hoa gợi đến hình ảnh Truyền tin – sự kiện Đức Mẹ biết mình mang thai Chúa. Với Femme nue, Lê Phổ thách thức quan niệm Nho giáo về sự đoan trang, đồng thời chế giễu Giáo hội Công giáo và làm lung lay trật tự thuộc địa. Không giống các bức tranh phụ nữ phương Đông bị nhìn qua lăng kính khêu gợi của phương Tây, lần này, một người phụ nữ da trắng lại được một họa sĩ phương Đông tái hiện trong tư thế nhục cảm. Tuy nhiên, do bị xem là “quá Tây”, bức tranh không được thị trường chấp nhận.
Dù không thành công về thương mại, tác phẩm này đánh dấu thời khắc Lê Phổ tự đặt cho mình một sứ mệnh mới: tìm kiếm một bản sắc nghệ thuật dung hòa giữa quy chuẩn và đột phá, giữa truyền thống và hiện đại. Hành trình khám phá này tiếp tục cùng Tardieu khi họ du ngoạn qua nhiều vùng đất châu Âu: từ vùng quê nước Pháp, đến Fiesole, Florence và Rome ở Ý; Bruges ở Bỉ; Hà Lan và cả Cologne ở Đức – nơi diễn ra một hội chợ nghệ thuật quy mô lớn.
Thay vì sao chép các kiệt tác châu Âu, Lê Phổ mang về những bản phác thảo cảnh quan, kiến trúc – bằng chứng cho cái nhìn cá nhân đang ngày một rõ nét. Trong cuốn tiểu sử xuất bản năm 1970, nhà phê bình nghệ thuật George Waldemar nhấn mạnh rằng: chính trong chuyến đi này, Lê Phổ đã “giác ngộ” – nhận ra tầm ảnh hưởng từ các nghệ sĩ nguyên thủy như Jean Fouquet, Sandro Botticelli và Hans Memling.
Vẻ đẹp thanh mảnh của hình thể, độ tinh tế trong từng chi tiết, tính biểu tượng trong bố cục và sự mềm mại của đường nét đã khơi gợi nơi ông cảm hứng sáng tạo sâu sắc. Những yếu tố ấy không xa lạ với mỹ học Á Đông, đặc biệt là Trung Hoa và Nhật Bản. Dù ảnh hưởng này chưa xuất hiện ngay trong tranh Lê Phổ, nhưng trong vài năm sau đó, nó sẽ dần thẩm thấu, trở thành nền tảng cho phong cách thẩm mỹ và tư tưởng nghệ thuật độc đáo của ông.

( Le Pho, Pivoines au vase .)

Nguồn : Pioneering Modern Vietnamese Art: Le Pho’s Journey From the Early Years to 1937

Xem tiếp : Phần 1 

                 Phần 3 

Biên dịch : Bảo Long