Kiệt tác hội họa gây ám ảnh mà chúng ta vốn không nên được nhìn thấy

( Francisco Goya, Saturn Devouring His Son ca. 1819–1823 )

Người đàn ông trần trụi, còng lưng nhìn chằm chằm ra ngoài với đôi mắt lồi đầy điên loạn khi ông ta cắn vào cơ thể trắng bệch của chính con trai mình. Ông ta siết chặt cơ thể bất động nhưng được khắc họa rực sáng, nhỏ bé như một con búp bê, đến mức các khớp ngón tay trở nên trắng bệch. Máu đỏ tươi chảy thành vũng giữa các ngón tay ông.

Bức tranh được vẽ bởi họa sĩ Francisco José de Goya y Lucientes trong khoảng từ năm 1820 đến 1823, mang tên Saturn Devouring His Son (Thần Saturn ăn thịt con trai mình). Đây là ngôi sao đen tối trong bộ sưu tập của Bảo tàng Prado ở Madrid, và có thể nói rằng đây là một trong những bức tranh gây rùng rợn nhất trong lịch sử Hội họa phương Tây — một cảnh tượng vừa là nỗi dày vò tâm lý, vừa là sự bạo tàn đến khủng khiếp.

Cảnh tượng này được cho là lấy cảm hứng từ thần thoại Hy Lạp cổ. Thần Cronus, hay Saturn theo tên La Mã, từng nhận được lời tiên tri rằng một trong những đứa con của mình sẽ lật đổ ông. (Cronus từng tự tay thiến cha mình theo lời xúi giục của mẹ, nữ thần Gaia.) Sợ hãi trước khả năng mất quyền lực, Cronus cố chống lại định mệnh bằng cách nuốt chửng từng đứa con ngay khi chúng vừa chào đời. Tuy nhiên, vợ ông – nữ thần Rhea – đã lừa ông bằng cách đưa cho Cronus một hòn đá bọc trong tã, qua đó cứu được người con sẽ trở thành thần Jupiter, hay Zeus. Sau này, Zeus đã truất ngôi cha, giam giữ ông và trở thành thủ lĩnh của các vị thần Titan, hoàn thành lời tiên tri định mệnh đó.

Bức tranh của họa sĩ Goya có thể khắc họa hình ảnh người cha điên cuồng quyền lực trong khoảnh khắc đang ăn thịt con mình, nhưng không ai có thể chắc chắn. Goya chưa bao giờ đặt tên cho tác phẩm này, cũng chưa từng viết về nó. Thực tế, ông không hề có ý định để ai nhìn thấy nó.

Bức tranh là một trong 14 tác phẩm hiện được gọi là The Black Paintings (Những bức tranh đen), do Goya vẽ trực tiếp lên tường của căn biệt thự Quinta del Sordo – nơi ông chuyển đến sinh sống vào năm 1819, bảy năm sau cái chết của người vợ Josefa Bayeux. Goya đã mua căn biệt thự này, tên nghĩa là “Ngôi nhà của người điếc”, nằm ở vùng ngoại ô Madrid. Lúc ấy, họa sĩ đã ở tuổi 70 và bị điếc do một trận bệnh thập tử nhất sinh vào năm 1793 (trớ trêu thay, chủ cũ của căn nhà cũng bị điếc). Các nhà sử học cho rằng Goya – một người tự do – chuyển đến đây để tránh xa triều đình độc tài của vua Fernando VII. Cuối cùng, vào năm 1824, ông rời Tây Ban Nha vì bất ổn chính trị và sống ở Bordeaux.

Tại căn biệt thự rộng lớn ấy, Goya đã sáng tác nên loạt tranh đen đầy ám ảnh vào đầu những năm 1820, với lý do mà chúng ta chỉ có thể suy đoán. Các nghiên cứu cho thấy ông đã vẽ đè lên những cảnh đồng quê tươi sáng vốn trang trí sẵn trên tường. Thay vào đó, ông lấp đầy ngôi nhà bằng những khung cảnh ảm đạm và tuyệt vọng về tuổi già, cái chết và chiến tranh — được vẽ bằng những gam màu u tối.

Công chúng hoàn toàn không biết đến sự tồn tại của những bức tranh này cho đến sau khi Goya qua đời vào năm 1828. Năm 1873, căn biệt thự Quinta del Sordo được Nam tước Émile d’Erlanger mua lại, và ông đã cho chuyển các bức bích họa của Goya sang vải toan. Quá trình này làm các tác phẩm hư hại nghiêm trọng (những bức ảnh chụp ban đầu của tường cho thấy chúng từng có nhiều chi tiết hơn). Cuối cùng, Nam tước đã tặng các bức tranh cho Nhà nước, và chúng được đưa vào bộ sưu tập của Bảo tàng Prado năm 1889, nơi trưng bày cho đến nay. Mỗi ngày, hàng nghìn người ghé thăm Prado (năm 2024 ghi nhận kỷ lục hơn 3,4 triệu lượt khách), và nhiều người trong số đó đến chỉ để chiêm ngưỡng kiệt tác rùng rợn của Goya. Có thể nói, Saturn Devouring His Son đã đạt đến vị thế mang tính biểu tượng, được tái hiện trong meme và thậm chí cả trong phim The Simpsons. Tuy nhiên, bất chấp danh tiếng ấy, bức tranh vẫn bị bao phủ bởi màn sương bí ẩn. Dưới đây là ba cách lý giải có thể giúp bạn nhìn nhận lại tác phẩm này theo một góc độ mới.

Đó là gương mặt xấu xí của quyền lực
Có nhiều lý do để tin rằng bức tranh của Goya thực sự là hình ảnh thần thoại Saturn ăn thịt con trai. Trước hết, ông từng khai thác chủ đề này trước đó, trong một bản vẽ phấn đỏ năm 1797. Trong bức vẽ ấy, Saturn ngồi trước bàn, ăn thịt một đứa con (một chân còn trong miệng), và cầm một đứa khác như đang chuẩn bị cho “món ăn tiếp theo”. Hình ảnh ấy kỳ quái nhưng mang sắc thái hài hước đen tối, với thần Saturn ngẩng đầu khỏi bữa ăn cùng nét mặt tự mãn, độc ác.

Goya có lẽ cũng biết đến bức Saturn (1636) của Peter Paul Rubens — một tác phẩm miêu tả Saturn cúi xuống ngoạm lấy đứa con sơ sinh không thương tiếc. Bức tranh này, hiện cũng thuộc bộ sưu tập của Bảo tàng Prado, được Philip IV của Tây Ban Nha đặt hàng cho Torre de la Parada. Rubens thể hiện thần Saturn bằng cảnh cắn xé đứa trẻ thay vì nuốt trọn. Goya kế thừa chi tiết ấy, nhưng dừng lại ở đó — vì cảnh tượng của ông trở nên kinh hoàng và bi thương hơn nhiều.

Trong phiên bản thập niên 1820, Saturn không còn là một vị thần mưu lược, mà là một con người bị ám ảnh bởi quyền lực đến mức sẵn sàng ăn thịt chính đứa con mình sinh ra. Saturn của Goya đầy mâu thuẫn — dường như ý thức được sự ghê tởm và vô nghĩa trong hành động của mình, nhưng vẫn không thể dừng lại. Goya thể hiện điều đó bằng cách xóa bỏ toàn bộ bối cảnh: nhân vật trần truồng, còng lưng, trồi lên từ bóng tối, thân thể vừa điên cuồng vừa yếu ớt, như đang sụp đổ trong khi được nuôi sống bởi máu con mình. Ông ta không còn là vị thần trên thiên giới, mà là kẻ bị đày đọa trong đêm đen. Có một cảm giác tuyệt vọng bao trùm khi Saturn nhìn thẳng vào người xem — nhận thức rõ sự quái vật mà mình đã trở thành (nếu che đi mắt trái, độ điên dại trong ánh mắt phải càng rõ hơn). Saturn là người đàn ông trong cơn hoảng loạn, tự hủy hoại bản thân trong khi hủy diệt chính con mình.

Dù Goya đạt được thành công lớn trong sự nghiệp, ông đã chứng kiến nhiều thập kỷ chiến tranh và biến động. Những trải nghiệm ấy in dấu trong Hội họa của ông — từ bản khắc The Sleep of Reason Produces Monsters (1799) cho đến The Third of May (1808), bức tranh nổi tiếng khắc họa những chiến binh tự do Tây Ban Nha bị quân Pháp xử bắn. Nhiều nhà sử học tin rằng, sau khi chứng kiến hậu quả tàn khốc của cuộc chiến với Pháp, Goya đã mất niềm tin vào chính trị. Nhiều người coi hình tượng Saturn trong tranh như biểu tượng cho những nhà lãnh đạo sẵn sàng “ăn thịt” tuổi trẻ của Tây Ban Nha để duy trì quyền lực.

Nó có thể phản ánh nỗi lo âu của chính Goya
Saturn cũng là vị thần của thời gian, thường được mô tả là một ông già khắc khổ. Khi ấy Goya đã ở tuổi 70, liệu ông có đang phản chiếu sự tàn phá của thời gian và nỗi sợ cái chết của chính mình trong bức tranh này? Theo hướng lý giải đó, các nhà sử học chỉ ra rằng Saturn dường như đang ăn một người trưởng thành, chứ không phải trẻ sơ sinh như trong phiên bản của Rubens hay thần thoại gốc.

Năm 1819, Goya vừa sống sót sau một trận ốm thập tử nhất sinh lần thứ hai (có thể là do sốt vàng). Ông khắc ghi trải nghiệm cận kề cái chết ấy trong bức Tự họa cùng bác sĩ Arrieta (1820), nơi họa sĩ mô tả mình đang hấp hối, được bác sĩ cứu chữa, trong khi những khuôn mặt ma quái bao quanh. Bị điếc và sống cô lập tại Quinta del Sordo, có lẽ Goya đã suy ngẫm về sự tàn phá của thời gian trên cơ thể mình.

Trong một bài tiểu luận năm 1990, “The Mystery of Goya’s ‘Saturn’”, tác giả Jay Scott Morgan cho rằng bức tranh này có thể phản ánh nỗi lo âu của Goya với tư cách người cha. Vợ ông, Josefa Bayeux, qua đời bảy năm trước khi ông dọn về biệt thự. Cặp đôi có ít nhất năm người con, nhưng chỉ một – Javier – sống đến tuổi trưởng thành. Goya từng viết nhiều về những lần vợ sảy thai và luôn lo lắng cho đứa con duy nhất còn sống: “Tôi có một đứa con trai bốn tuổi xinh đẹp đến mức người ta ngoái nhìn khi đi qua nó trên phố Madrid. Nó đã bệnh nặng đến nỗi tôi chẳng thể sống yên suốt quãng thời gian ấy. Tạ ơn Chúa, giờ nó đã khỏe lại,” họa sĩ Tây Ban Nha viết trong thư năm 1789. Goya hy vọng con trai mình sẽ trở thành họa sĩ tài danh, nhưng điều đó không bao giờ xảy ra. Morgan cho rằng Goya có thể đang tự vấn liệu trong nỗ lực bảo vệ con, ông có vô tình kìm hãm nó — được thể hiện qua hình ảnh đầy quyền lực trong bức tranh.

Dĩ nhiên, những diễn giải mang tính cá nhân này vẫn chỉ là giả thuyết. Cách hiểu “Oedipus” ấy lại mở ra một hướng mới qua nghiên cứu của nhà sử học nghệ thuật Juan José Junquera, người cho rằng Goya thậm chí không phải tác giả của The Black Paintings. Ông tin rằng đó là tác phẩm của Javier, con trai Goya. Junquera viện dẫn các tài liệu đương thời cho thấy tầng hai của căn biệt thự được xây sau khi Goya chết. Phần lớn tranh đen được vẽ ở tầng này, điều đó khiến việc Goya vẽ chúng là bất khả thi. Junquera tin rằng cháu nội của Goya – Mariano – đã gán chúng cho ông nội để tăng giá trị. Tuy nhiên, dù lý thuyết đó hấp dẫn, phần lớn giới học thuật vẫn đồng thuận rằng nét cọ và chủ đề của các bức tranh mang đậm dấu ấn đặc trưng của Goya.

Hay đó là một trò đùa táo bạo?
Dù The Black Paintings thường được coi là những hình ảnh đau đớn của một họa sĩ đang tuyệt vọng, nhiều học giả am hiểu Goya lại không hoàn toàn tin như vậy. Nhà nghiên cứu Manuela Mena từng nói trong cuộc phỏng vấn với The Guardian năm 2019: “Người ta chỉ nói về việc ông ấy điên, u sầu, bi quan khi vẽ những bức tranh này. Nhưng thật ra ông là người lạc quan, hài hước, rất lý trí và minh mẫn cho đến cuối đời.”

Mena cho rằng ngay cả trong những khung cảnh hỗn loạn đó, ta vẫn thấy được tia sáng của sự dí dỏm. Và điều đó không phải không có lý — Goya thực sự đã vẽ cảnh ăn thịt người này ngay trên tường phòng ăn của mình, để ngắm khi dùng bữa. Đối diện với bức Saturn là một bích họa khác mang tên La Leocadia hay The Seductress, chân dung Leocadia Weiss – người hầu và được cho là người tình của ông. Trong tranh, bà mặc váy tang và nhìn ra xa, đứng bên một gò đất trông giống mộ phần. Một số học giả nhận thấy cơ thể mà Saturn đang ăn có dáng cong và phần hông tròn như của phụ nữ hơn là đàn ông. Weiss nhỏ hơn Goya 35 tuổi (con gái bà – Rosario – có thể là con ông). Bà sống cùng và chăm sóc Goya trong những năm cuối đời. Vì vậy, có người cho rằng bức Saturn Devouring His Son có thể là một trò đùa mỉa mai, thể hiện mối quan hệ yêu đương chênh lệch tuổi tác của chính họa sĩ.

Nguồn : The Disturbing Masterpiece We Were Never Meant to See

Biên dịch: Bảo Long