Nghệ thuật tiên phong hiện đại Việt Nam : Hành trình cuả Lê Phổ từ những năm đầu đến 1937 ( Phần 1 )

( Lê Phổ, Autoportrait dans la forêt ) 

1907–1924: Những khởi đầu của một bậc thầy hiện đại
Lê Phổ sinh ngày 2 tháng 8 năm 1907 tại Hà Nội trong một gia đình thượng lưu Việt Nam. Cha ông, Lê Hoàn, là một viên chức của triều đình và là đồng minh chủ chốt của chính quyền thực dân Pháp. Lớn lên ở một nơi có địa vị và đặc quyền, Lê Phổ được đào tạo cả về giáo dục văn học Trung Quốc và chương trình học Pháp. Năm 16 tuổi, ông theo học tại Trường Chuyên nghiệp Hà Nội, còn được gọi là Trường Mỹ thuật Ứng dụng, và tại khoa vẽ, ông đã học được những kiến thức cơ bản về hội họa, tỷ lệ và màu sắc. Vào thời điểm đó, ngôi trường này được coi là tiền thân cho các ứng viên vào trường École des Beaux Arts de l'Indochine danh giá. 
Từ thời kỳ đầu này, chỉ còn lưu lại ba bức tranh sơn dầu của Lê Phổ được biết đến, tất cả đều được thực hiện vào năm 1924 khi họa sĩ mới 17 tuổi . Những tác phẩm này hiện được lưu giữ trong các bộ sưu tập tư nhân. Chúng là những bức chân dung tinh tế mô tả cha, chị gái và anh rể của ông, phản ánh đậm nét phong cách hàn lâm được giảng dạy tại Trường Chuyên nghiệp. Đây chính là những tác phẩm đầu tiên đánh dấu dấu ấn cá nhân trong tranh Lê Phổ thời kỳ đầu, đặt nền móng cho phong cách hội họa độc đáo của ông sau này.
1925–1930 Chủ nghĩa phương Đông và Chủ nghĩa Gauguin
Năm 1925, Lê Phổ tham gia kỳ thi tuyển sinh vào Trường Mỹ thuật Đông Dương (École des Beaux-Arts de l’Indochine) và xuất sắc xếp thứ chín trong số 270 thí sinh. Tại đây, ông theo học dưới sự hướng dẫn của nhiều nghệ sĩ tên tuổi, tạo nên nền tảng vững chắc cho hành trình nghệ thuật sau này. Buổi sáng, ông tham gia các lớp vẽ, sơn hoặc điêu khắc mô hình sống do nghệ sĩ người Pháp Joseph Inguimberty giảng dạy. Buổi chiều, ông nghiên cứu nghệ thuật trang trí Đông Á với nghệ sĩ Nam Sơn – người đồng sáng lập trường và là một trong những cây đại thụ của mỹ thuật Việt Nam.
Từ năm 1926 đến 1930, Lê Phổ tiếp tục học với các giảng viên nổi tiếng như Stéphane Fernand Brecq, Antoine Ponchin và Paul-Émile Legouez. Trong hai năm cuối, ông được hướng dẫn trực tiếp bởi Victor Tardieu – đồng sáng lập và hiệu trưởng của trường, người có ảnh hưởng sâu sắc đến triết lý nghệ thuật của Lê Phổ.
Trong giai đoạn này, ông không chỉ mài giũa kỹ thuật sơn dầu mà còn bắt đầu làm quen và thực hành vẽ trên lụa – chất liệu sau này trở thành đặc trưng trong tranh Lê Phổ. Ngoài ra, ông cũng tiếp cận nghệ thuật sơn mài – một di sản nghệ thuật độc đáo của Việt Nam. Mỗi ngày sau giờ học, Lê Phổ thường lui tới thư viện để đọc sách về nghệ thuật điêu khắc thời Đường và Hán, hội họa các triều đại Tống, Minh, cùng các tài liệu nghệ thuật trang trí từ nhiều nền văn hóa khác nhau.
Dù tiếp cận được kho tri thức đa dạng, Lê Phổ nhận thấy một thiếu sót lớn: thư viện gần như không có sách viết về nghệ thuật Việt Nam. Vào thời điểm ấy, nghệ thuật Việt chưa được công nhận như một nhánh độc lập trong lịch sử mỹ thuật, mà chỉ có thể nghiên cứu qua quan sát và kinh nghiệm cá nhân.

( Maurice Denis, Nymphes hoặc La Seine à Port-Marly )

Hiệu trưởng Victor Tardieu đã định hướng rất rõ ràng cho sinh viên: “Hướng dẫn sở thích của họ, ngăn họ khỏi sự lạc hướng và giúp họ hiểu được vẻ đẹp của các hình thức trong quá khứ.” Dù xuất phát từ góc nhìn thuộc địa và phương Đông, triết lý này lại chính là nền tảng khởi sinh cho tinh thần khai phá và hòa quyện Đông – Tây trong tranh Lê Phổ, giúp ông phát triển phong cách riêng mang tính biểu tượng sau này.
Trong thời gian học tập tại Trường Mỹ thuật Đông Dương, các tác phẩm đầu tay của Lê Phổ đã phần nào phản ánh động lực tư tưởng Đông phương – một yếu tố cốt lõi của nhà trường lúc bấy giờ. Tranh Lê Phổ giai đoạn này không hề đề cập đến chủ nghĩa thực dân hay sự hiện diện của người Pháp, mà tập trung khắc họa một phương Đông “được phương Đông hóa” – khái niệm do học giả Edward Said đề xuất nhằm chỉ sự tái hiện phương Đông qua lăng kính mang tính lý tưởng và thơ mộng.
Các giáo sư khuyến khích sinh viên phát triển phong cách miêu tả chi tiết và trau chuốt. Lê Phổ thể hiện điều này qua cách ông tái hiện tỉ mỉ từng đường nét của trang phục, kiến trúc hay đồ vật. Những chi tiết ấy không chỉ mang tính kỹ thuật mà còn góp phần định hình hình ảnh một Việt Nam thanh bình, yên ả và đầy chất thơ trong tranh Lê Phổ.
Nội dung các bức tranh thường là những khung cảnh trầm lặng, tĩnh tại với nhân vật – đa phần là phụ nữ – đang đắm chìm trong suy tư, như thể họ đang đối thoại với chính mình. Nhân vật thường nhìn ra xa hoặc chìm vào thế giới nội tâm, gợi một cảm giác vừa bình yên vừa thoáng buồn. Nét vẽ của Lê Phổ bắt đầu có sự chuyển biến rõ rệt: dày hơn, phóng khoáng hơn, với những đường viền tối đậm đà chịu ảnh hưởng từ các trào lưu nghệ thuật phương Tây như Chủ nghĩa Tượng trưng và Chủ nghĩa Tổng hợp.
Cách ông thể hiện cây cỏ – những chiếc lá, cành, thân cây – thường được kéo dài và xoắn lại một cách đặc trưng, gợi nhắc đến tranh của họa sĩ Pháp Maurice Denis. Đây cũng là minh chứng cho sự dung hòa giữa kỹ thuật hội họa châu Âu và mỹ cảm phương Đông trong tranh Lê Phổ, giúp ông tạo ra một phong cách riêng biệt.

( Paul Gauguin, Arearea , 1892 © Musée d'Orsay, Dist. RMN-Grand Palais / Patrice Schmid )

Năm 1930, Lê Phổ hoàn thành tác phẩm L’âge heureux (Thời tuổi trẻ hạnh phúc) – một dấu ấn rực rỡ tổng kết chặng đường năm năm tại École. Tác phẩm này không chỉ cho thấy khả năng hội họa chín muồi của ông mà còn là sự tôn kính tinh tế dành cho Paul Gauguin. Với bố cục chia thành hai mặt phẳng – đồi và hồ – cùng cách điệu về cây cối, hình ảnh người phụ nữ trẻ ở tiền cảnh, và những tương tác nội tâm giữa các nhân vật, bức tranh mang đến âm hưởng đậm nét của những tác phẩm Gauguin sáng tác tại Tahiti trong thập niên 1890.
L’âge heureux đã mang lại cho Lê Phổ Huy chương Bạc tại Salon des Artistes Français ở Paris năm 1932 – một thành công vang dội chứng minh tài năng của ông trong việc kết nối truyền thống và hiện đại.
Mặc dù chương trình học tại Trường Mỹ thuật Đông Dương không bao hàm các trào lưu nghệ thuật hiện đại, nhưng qua quá trình thực hành và sự chỉ dẫn của các giáo sư, sinh viên – trong đó có Lê Phổ – vẫn tiếp cận và hấp thụ những ảnh hưởng từ Chủ nghĩa Tượng trưng và Chủ nghĩa Tổng hợp, đồng thời tạo ra sự kết nối đầy sáng tạo với nghệ thuật Đông Á. Chính sự dung hòa này đã khiến tranh Lê Phổ ở thời kỳ đầu mang đậm dấu ấn văn hóa Việt nhưng vẫn toát lên tinh thần giao thoa Đông – Tây sâu sắc. Nguyễn Thủy, một người bạn học tại École, sau này đã nói: “Nghệ thuật Trung Hoa ở ngay trước cửa nhà chúng ta nhưng chúng ta phải tìm kiếm nó ở bên kia đại dương”.

( Le Pho, The et Sympathie )

Nguồn : Pioneering Modern Vietnamese Art: Le Pho’s Journey From the Early Years to 1937 

Biên dịch : Bảo Long