Nghệ thuật tiên phong hiện đại Việt Nam : Hành trình cuả Lê Phổ từ những năm đầu đến 1937 ( Phần 4 ) )

Khi trở về Hà Nội, ông bắt tay thực hiện bức tranh lụa Femme assise, kết hợp giữa tư duy nghệ thuật truyền thống Á Đông và cảm hứng từ những bức chân dung tổ tiên của cả Việt Nam lẫn Trung Quốc. Hình ảnh người phụ nữ ngồi trên sàn, phía sau là bức tranh khắc hổ – một biểu tượng văn hóa dân gian Việt – cho thấy mong muốn mạnh mẽ của Lê Phổ trong việc xây dựng một phong cách hội họa riêng biệt, kết hợp giữa di sản dân tộc và nghệ thuật hiện đại.

( Le Pho, Vierge à l'enfant )
 

Sự đón nhận nghệ thuật Việt Nam của Lê Phổ cũng được thể hiện qua vị trí phổ biến của chân dung trong tác phẩm của ông. Bị bỏ quên bởi chương trình đào tạo tại École des Beaux-Arts de l’Indochine, nhưng chân dung lại là một phần thiết yếu trong lịch sử mỹ thuật truyền thống Việt Nam. Đây là thể loại nghệ thuật phổ biến thứ hai sau điêu khắc tôn giáo, có ảnh hưởng sâu sắc từ tư tưởng Phật giáo và Nho giáo. Tranh chân dung hiện diện khắp nơi – từ đình, chùa, bàn thờ gia tiên cho đến các không gian công cộng.
Ngay từ năm 1926, chỉ vài tháng sau khi École thành lập, tổng đốc Hoàng Trọng Phu đã từng đề xuất nhà trường nên đào tạo các họa sĩ chuyên vẽ chân dung để đáp ứng nhu cầu thực tế của tầng lớp tư sản mới nổi ở Việt Nam lúc bấy giờ. Một minh chứng rõ nét cho sự phát triển của thể loại này là bức tranh Lê Phổ vẽ năm 1935 – một chân dung sơn dầu đang được lưu giữ tại Bảo tàng Mỹ thuật Quốc gia Việt Nam. Tác phẩm khắc họa một người phụ nữ ngồi trên ghế, mang đến cảm giác mạnh mẽ về khối tượng và sự ảnh hưởng từ phong trào Art Déco đương thời. Biểu cảm gương mặt của nhân vật – vừa hợp lý, vừa phảng phất nỗi buồn – đã trở thành dấu ấn đặc trưng xuyên suốt trong phong cách nghệ thuật của ông.
Khi nhận ra sức hấp dẫn và giá trị của tranh chân dung, Lê Phổ bắt đầu thu hút được một lượng lớn khách hàng Việt Nam. Ông từng được chính Hoàng đế Bảo Đại mời vào kinh đô Huế để vẽ chân dung cho cả ông và Hoàng hậu Nam Phương. Mối quan hệ giữa Lê Phổ và nhà vua khởi đầu từ chuyến viếng thăm École của Bảo Đại vào năm 1933, nơi ông bày tỏ sự ngưỡng mộ sâu sắc đối với những tranh Lê Phổ mang đậm tính chân dung.
Chuyến đi ấy không chỉ mang tính cá nhân mà còn mở rộng ảnh hưởng của Lê Phổ trong giới quý tộc. Ngoài các bức chân dung, ông còn được giao thực hiện một bức tranh sơn mài trang trí trong cung điện – một trải nghiệm gợi nhớ đến năm 1931, khi ông từng đảm nhận vai trò tương tự dưới sự chỉ định của Toàn quyền Đông Dương Pierre Pasquier.
Tại hội chợ nghệ thuật do Société Annamite d'Encouragement à l'Art et à l'Industrie tổ chức năm 1935, Lê Phổ đã trưng bày ba bức chân dung, phản ánh rõ nét sự chuyển mình trong định hướng sáng tạo của ông kể từ sau Triển lãm Thuộc địa Quốc tế (Coloniale Internationale), nơi ông chủ yếu giới thiệu các tác phẩm thể loại.
Một trong số ba bức chân dung ấy khắc họa vị quan tiến bộ Hoàng Trọng Phu – một người bạn thân thiết với anh rể Lê Phổ. Tác phẩm toàn thân hiếm gặp này mô tả ông trong tư thế đứng vững, gợi sự trang trọng và đầy bản lĩnh. Đặc biệt, Lê Phổ đã lấy cảm hứng từ một bức ảnh xưa của cha mình – cụ Lê Hoàn – để tạo chiều sâu cảm xúc và tính cá nhân cho tác phẩm.
Cùng thời điểm đó, các tranh Lê Phổ về phong cảnh cũng thể hiện sự chuyển biến mạnh mẽ. Ông bắt đầu thể hiện nhiều hơn về màu sắc, khối lượng và hình khối trong tranh, đặc biệt nhấn mạnh đến sự hòa hợp giữa kiến trúc và thiên nhiên – tương tự như các tác phẩm được thực hiện ở Ý trong cùng thời kỳ. Bên cạnh đó, ông cũng cho ra đời một loạt tranh tĩnh vật chịu ảnh hưởng từ nghệ thuật Trung Hoa. Những tác phẩm này không chỉ làm dịu bớt sức mạnh cảm xúc từ các bức chân dung mà còn giúp khẳng định khả năng đa dạng và sáng tạo không ngừng nghỉ của Lê Phổ trên hành trình làm mới nghệ thuật Việt.

ự khám phá không ngừng nghỉ của Lê Phổ trong hành trình làm mới nghệ thuật Việt Nam không chỉ giới hạn ở hội họa hay sơn mài, mà còn mở rộng sang cả lĩnh vực nghệ thuật trang trí và thời trang – một khía cạnh ít được nhắc đến nhưng đầy thú vị trong sự nghiệp của ông.
Thực tế, công việc liên quan đến dệt may đã trở thành một phần quan trọng đối với thế hệ họa sĩ tốt nghiệp từ Trường Mỹ thuật Đông Dương. Nhiều nghệ sĩ trẻ đã dấn thân vào việc sáng tạo và xây dựng một xu hướng thời trang hoàn toàn mới cho xã hội Việt Nam trong thập niên 1930. Trong số đó, Lê Phổ không chỉ là người đi đầu với những bức tranh mang phong cách thanh lịch, mà còn là một nhà thiết kế thời trang thực thụ.
Tại Hà Nội vào giữa những năm 1930, các thiết kế đầu tiên của ông chỉ giới hạn trong vòng bạn bè thân thiết. Tuy nhiên, không lâu sau đó, Lê Phổ đã bắt đầu điều hành một nhà mốt nhỏ, nơi ông trực tiếp thiết kế và sản xuất các mẫu trang phục độc đáo. Trong đó, những bộ áo dài do ông tạo nên mang nét cách tân rõ rệt – cổ tay áo được để lộ lớp vải trắng bên trong, điểm xuyết bằng những nếp bèo tinh tế ở cổ tay. Phong cách này gợi nhớ đến các bức chân dung hoàng gia thời Phục hưng ở Florence mà ông từng say mê trong thời gian học tập và làm việc tại châu Âu.
Không dừng lại ở trang phục, Lê Phổ còn thể hiện sự sáng tạo táo bạo khi bước sang lĩnh vực thiết kế trang sức. Thay vì dùng vàng – chất liệu truyền thống của các bộ parure (bộ trang sức đồng bộ) trong văn hóa Việt – ông chọn niello (hợp kim đen truyền thống trong chế tác kim hoàn) để làm chất liệu chủ đạo. Chính sự chuyển thể này đã mang lại cho những thiết kế của ông một vẻ đẹp giao thoa độc đáo giữa nét cổ điển phương Đông và tinh thần hiện đại của Art Déco.
Các thiết kế thời trang và trang sức của ông không chỉ là sự phụ trợ cho nghệ thuật thị giác mà còn mở rộng ngôn ngữ thẩm mỹ trong từng tranh Lê Phổ, nơi người xem có thể nhận ra ảnh hưởng rõ rệt của thời trang trong cách ông tạo hình nhân vật – từ trang phục đến cử chỉ, phong thái.
Chính sự kết hợp hài hòa giữa hội họa, thiết kế và tinh thần nghệ thuật hiện đại đã góp phần tạo nên một Lê Phổ đa diện – người không ngừng làm mới mình và nghệ thuật Việt Nam, kể cả trong những thời kỳ thử thách nhất.
Họa sĩ, nghệ sĩ sơn mài, giáo viên, nhà trang trí, nhà thiết kế thời trang và trang sức – Lê Phổ là hiện thân của một nguồn năng lượng sáng tạo không giới hạn, luôn nuôi dưỡng niềm tin mạnh mẽ vào một kỷ nguyên mới cho nghệ thuật Việt Nam. Ông khéo léo dung hòa giữa những giáo lý hàn lâm phương Tây với cảm hứng phương Đông sâu sắc, đặc biệt là từ di sản văn hóa Việt Nam. Đồng thời, ông không ngừng làm phong phú thêm kho tàng sáng tạo của mình bằng tinh thần nguyên thủy của châu Âu và vẻ đẹp tinh tế từ nghệ thuật cung đình Trung Hoa.
Suốt gần 15 năm đầu sự nghiệp, Lê Phổ kiên trì thúc đẩy nghệ thuật của bản thân tiến về phía trước, vừa lắng nghe tiếng nói nội tâm vừa nhạy bén với thị hiếu của công chúng. Sự đồng hành của ông cùng quá trình hình thành và phát triển của nghệ thuật hiện đại Việt Nam là một hành trình đáng trân trọng – được phản ánh rõ nét trong những tranh Lê Phổ giai đoạn này.
Năm 1937, Paris chuẩn bị tổ chức hội chợ quốc tế Exposition Internationale des Arts et des Techniques appliqués à la Vie Moderne – một sự kiện tầm cỡ mang tính bước ngoặt trong giới nghệ thuật. Với tâm thế của một người Việt Nam mang khát vọng hội nhập, Lê Phổ lên đường sang Pháp, mang theo hành trang là kinh nghiệm giám tuyển dày dặn cùng con mắt nghệ thuật tinh tế. Tại đây, ông được giao nhiệm vụ chỉ đạo việc thiết kế gian hàng Đông Dương, một công việc đòi hỏi không chỉ gu thẩm mỹ mà còn là sự am hiểu sâu sắc về nghệ thuật Việt Nam lẫn tâm lý người xem châu Âu.

( Le Pho, Reverie (Rêverie) 
 

Không lâu sau khi đến Paris, Lê Phổ nhận được tin dữ: người thầy và cũng là người cố vấn quan trọng trong cuộc đời ông – Victor Tardieu – đã qua đời tại Việt Nam. Trước đó, ông cũng đã lần lượt mất cha mẹ và chị gái, để lại một khoảng trống lớn trong tâm hồn người nghệ sĩ xa xứ.
Tuy nhiên, ở trời Âu, Lê Phổ không cô đơn. Hai người bạn thân thiết là họa sĩ Lê Văn Đệ và Vũ Cao Đàm lúc này đã gây dựng được danh tiếng tại Paris, thường xuyên nhận đơn đặt hàng từ các nhà sưu tầm và được báo chí khen ngợi. Những tín hiệu tích cực đó khiến Lê Phổ nhận ra: đã đến lúc khép lại chương cũ và bắt đầu một hành trình mới.
Với quyết định không trở về Việt Nam, Lê Phổ chính thức chọn nước Pháp là quê hương thứ hai, nơi ông sẽ tiếp tục sáng tạo, khẳng định tên tuổi và đưa nghệ thuật Việt Nam vươn ra thế giới qua từng tác phẩm.

Nguồn : Pioneering Modern Vietnamese Art: Le Pho’s Journey From the Early Years to 1937

Xem tiếp : Phần 1

                 Phần 2

                 Phần 3

Biên dịch : Bảo Long