Nghệ thuật sơn mài là gì? Tranh sơn mài Việt Nam ở Singapore

Khi nói đến phương tiện nghệ thuật, có hai xu hướng chung là sự thúc đẩy của truyền thống và mới. Phương tiện truyền thống như mực được sử dụng để tạo ra các phong cách đương đại; thứ hai là sự biến động hoàn toàn của quy ước thông qua các phương tiện mới, hoặc được sử dụng thông qua một phương pháp truyền thống để lật đổ có kế hoạch.
Nghệ thuật sơn mài Việt Nam nằm ở đâu đó giữa hai xu hướng nghệ thuật này, khi loại hình nghệ thuật truyền thống được hồi sinh và mang “diện mạo hiện đại thế giới” thông qua các chủ đề mới được khắc họa nhưng đồng thời các nghệ sĩ đã thử nghiệm các chất liệu khác để tô điểm cho tác phẩm của mình.
 

ArtBlue Studio ở Tiong Bahru. Ảnh: ArtHop
Nằm gần cửa phố Yong Siak ở Tiong Bahru là ArtBlue Studio, một phòng tranh chuyên về nghệ thuật Việt Nam. Được thành lập và đứng đầu bởi Phuong Nguyen và Jacques Renaud, phòng tranh nhằm cung cấp dịch vụ cá nhân hóa, đặt làm riêng cho khách hàng và có mối quan hệ cá nhân với một số nghệ sĩ nổi tiếng cũng như đã thành danh của Việt Nam.
Khi được hỏi điều gì khiến cả hai quyết định tổ chức một cuộc triển lãm đặc biệt về tranh sơn mài, Jacques giải thích rằng những cuộc triển lãm trước đây của họ có một vài bức tranh sơn mài, nhưng cuộc triển lãm đặc biệt này là lần đầu tiên họ quyết định chỉ tập trung vào sơn mài. Với các cuộc triển lãm trước đây tại ArtBlue Studio trưng bày các tác phẩm sử dụng chất liệu sơn dầu và hỗn hợp, lựa chọn tập trung vào các bức tranh sơn mài nhằm tương phản với loại tác phẩm mà phòng tranh đã thể hiện trước đó.
 

Dương Sen, tác phẩm Thiếu nữ với đàn Mandoline, 40x50cm, Sơn mài trên vóc. Ảnh: ArtBlue Studio
Sơn mài là gì?
Được người Trung Quốc và Nhật Bản ưa chuộng như một vật liệu hoàn thiện cho hộp gỗ, đồ nội thất và các đồ vật khác, sơn mài dùng để chỉ loại nhựa trong hoặc có màu, khô dần để tạo ra một lớp cứng trên các đồ vật bằng gỗ. Ở Việt Nam, sơn mài là nhựa của cây sơn ta được trồng ở tỉnh Phú Thọ, miền Bắc Việt Nam.
Sau khi khai thác từ cây, sơn mài tự nhiên có màu trắng, sánh như sữa. Nó chuyển sang màu nâu sau khi tiếp xúc với không khí và trở thành màu đen sau khi khô. Sơn mài cứng tạo thành một bề mặt bóng, bền, không thấm ẩm, côn trùng và oxy hóa, rất lý tưởng để bảo quản các vật liệu như gỗ, tre. Các nghệ nhân trộn sơn mài tự nhiên với một số chất màu để tạo ra các biến thể của sơn mài: sơn mài màu cánh gián, sơn mài để dính xà cừ, sơn mài vỏ trứng và sơn mài cho mục đích thẩm mỹ.
Trong khi nhận thức chung của công chúng về sơn mài hầu hết chỉ giới hạn trong việc trang trí cho các đồ vật bằng gỗ, thì các nghệ sĩ Việt Nam đã sử dụng phương tiện này và biến nó thành tác phẩm mỹ thuật tự do. Sơn mài được coi là chất liệu quan trọng  của những kiệt tác ở Việt Nam. Nhựa cây tạo nên độ bền  cho màu sắc và đường nét của một bức tranh sơn mài, có nghĩa là bất cứ điều gì được mô tả trong những bức tranh này sẽ tồn tại hàng trăm năm.
 
Làm thế nào để bạn làm một bức tranh sơn mài?
Quá trình làm ra những bức tranh sơn mài tinh xảo đặc biệt tốn nhiều thời gian và công sức. Việc tạo ra một bức tranh sơn mài có thể mất vài tháng tùy thuộc vào kỹ thuật và số lượng lớp sơn.
Theo truyền thống của Việt Nam, hầu hết các nghệ nhân bắt đầu với một lớp sơn một màu, trong đó gỗ được dùng làm nền. Các đường viền được làm bằng phấn hoặc chạm khắc vào gỗ, tiếp đó được chọn màu trắng với vỏ trứng và dầu bóng trong, sau đó đánh bóng. Lớp sơn mài màu đầu tiên được áp dụng sau khi lớp sơn bóng và dầu bóng đã khô. Tiếp theo là lớp bạc và một lớp sơn mài trong.
Thêm một số lớp sơn mài, mỗi lớp có một màu khác nhau, được phủ bằng cọ, với các lớp rõ ràng giữa chúng. Ở Việt Nam, các họa sĩ có thể sơn từ 8 đến 15 lớp sơn mài cho một bức tranh.
Vì các loại sơn mài có màu không trộn lẫn nên mỗi lớp có một loại màu khác nhau được sơn riêng lẻ, sau đó để khô rồi mới sơn lớp khác. Điều này tạo ra hiệu ứng ba chiều trong tác phẩm đã hoàn thành. Giấy nhám mịn và hỗn hợp bột than cộng với tóc người được sử dụng để đánh bóng mảnh, để lộ lớp chính xác của từng màu cụ thể.
 
Điều gì khiến tranh sơn mài Việt Nam trở nên đặc biệt?
Một cuộc trò chuyện với Jacques trong buổi khai mạc đã tiết lộ rằng trong lịch sử, Việt Nam đưa sơn mài vào như một phần của sự tôn vinh đối với Trung Quốc, và sơn mài Việt Nam được coi là tốt nhất trong tất cả các loại sơn mài. Mặt khác, ảnh hưởng của Pháp từ thời thuộc địa đã truyền dạy truyền thống nghệ thuật phương Tây cho một số nghệ sĩ Việt Nam, và điều này mang lại chất lượng đặc trưng cho nghệ thuật hiện đại Việt Nam thể hiện qua các bức tranh sơn mài của họ.
Cùng với lịch sử sản xuất sơn mài được coi là tốt nhất của đất nước với vô số ảnh hưởng nghệ thuật của cả phương Đông và phương Tây, tranh sơn mài Việt Nam, một loại hình nghệ thuật độc đáo đòi hỏi sự kiên nhẫn, khéo léo và tinh thông về kỹ thuật. Đối tượng trong những bức tranh này đến từ phụ nữ khiêu vũ, thuyền ở Vịnh Hạ Long nổi tiếng, cho đến các mô tả cách điệu về động vật.
 
Sơn mài được sử dụng theo những cách khác nhau của mỗi nghệ nhân. Ví dụ, Dương Sen sử dụng vàng lá, vỏ trứng và các chất màu khoáng khác để tạo ra kết cấu trong tác phẩm của mình.
 
Mặt khác, kỹ thuật được Trương Bé thể hiện trong tác phẩm của mình giúp thể hiện những sắc thái mà người ta có thể đạt được với sơn mài. Tác phẩm được làm tỉ mỉ từng chi tiết, và khi quan sát kỹ hơn sẽ thấy sự phân lớp của một số loại sơn mài khác nhau để tạo ra kết cấu và lớp phong phú.
Nguyễn Hồng Sơn tạo ra vô số các sắc độ khác nhau của cùng một màu trong một lớp, và giới thiệu cách sử dụng khác thường của vỏ trứng. Vàng và bạc lá được sử dụng để làm nổi bật tông màu da trong tiết mục Nhảy múa truyền thống của anh ấy.
 
Nguồn: https://arthop.co/editorials/what-is-lacquer-art-vietnamese-lacquer-paintings-singapore-artblue-studio
Biên dịch: Hưng
Biên tập: Trang Hà