Vẻ đẹp vượt thời gian của sơn mài Hàn Quốc ( Phần 1)

Sơn mài, hay “ottchil” (옻칠) trong tiếng Hàn, là một loại sơn tự nhiên đã tồn tại và được sử dụng rộng rãi ở châu Á từ thời cổ đại. Nhờ đặc tính chống nước và kháng côn trùng, sơn mài không chỉ gia tăng độ bền cho các vật dụng mà còn mang đến vẻ ngoài bóng bẩy, sang trọng.

Quá trình tạo ra sơn mài là một hành trình dài đầy công phu. Việc chiết xuất nhựa từ cây sơn mất nhiều tháng, đòi hỏi sự tinh chế tỉ mỉ để tạo ra hỗn hợp sơn đạt chuẩn. Sau đó, quy trình sơn lặp đi lặp lại—với mỗi lớp phải được làm khô hoàn toàn—đòi hỏi sự kiên nhẫn và chính xác gần như nghi lễ.

Nguồn gốc của kỹ thuật sơn mài được ghi nhận từ Trung Quốc cách đây hơn 3000 năm, và sau đó lan rộng sang Hàn Quốc và Nhật Bản. Tại Hàn Quốc, sơn mài đã trở thành một hình thức nghệ thuật có giá trị đặc biệt.

Lịch sử đồ sơn mài ở Hàn Quốc có thể truy nguyên ít nhất từ hai thiên niên kỷ trước. Tuy vậy, phần lớn những vật phẩm sơn mài từ thời tiền sử đến thế kỷ XI đều được phát hiện qua khai quật khảo cổ và trong tình trạng không được bảo quản tốt. Đáng chú ý, các hiện vật sơn mài thời Goryeo và đầu Joseon—từ thế kỷ X đến XVI—đa phần đã rời khỏi Hàn Quốc. Hiện chỉ còn chưa đến mười lăm món được xác nhận là của thời Goryeo, phần lớn đang nằm trong các bộ sưu tập tại Nhật Bản hoặc các bảo tàng phương Tây, thông qua con đường quà tặng, thương mại, hoặc di chuyển bởi các nhà sư và du khách. Một số được mang sang Nhật Bản như chiến lợi phẩm trong các cuộc xâm lược dưới thời Hideyoshi vào cuối thế kỷ XVI. Sự khan hiếm này một phần đến từ độ dễ vỡ của sơn mài, phần khác do chiến tranh và xung đột lịch sử. Dù vậy, sơn mài từ giữa đến cuối thời Joseon lại khá phổ biến và có thể định danh, định niên đại tương đối chính xác.

Hộp có nắp hình ba lá với họa tiết hoa cúc. Thế kỷ 12.
Sơn mài khảm xà cừ và mai rùa trên chất màu và dây đồng
Kích thước: Cao 1 5/8 in. (4,1 cm); Dài 4 in. (10,2 cm); Sâu 1 3/4 in. (4,4 cm). Bộ sưu tập của MET. Bảo tàng Metropolitan. Hoa Kỳ.

SƠN MÀI Ở HÀN QUỐC

Mặc dù chịu ảnh hưởng từ kỹ thuật Trung Hoa, các nghệ nhân Hàn Quốc đã phát triển phong cách và phương pháp chế tác riêng biệt, thể hiện tính sáng tạo độc đáo trong từng chi tiết.

Sản phẩm sơn mài được tạo ra bằng cách phủ lớp nhựa cây sơn lên lõi vật liệu như gỗ, tre hoặc các chất liệu truyền thống khác. Mỗi lớp nhựa mỏng phải được làm khô hoàn toàn trước khi tiếp tục phủ lớp kế tiếp, tạo nên một bề mặt bền bỉ, chống ẩm, chịu nhiệt và đầy tính thẩm mỹ. Các sắc tố màu có thể được pha vào nhựa sơn để tạo nên hiệu ứng màu sắc phong phú. Một tác phẩm hoàn chỉnh đôi khi đòi hỏi thời gian thực hiện kéo dài từ vài tháng đến cả năm.

Bề mặt sáng bóng và tính trang trí cao khiến sơn mài trở thành chất liệu lý tưởng cho đồ nội thất và vật phẩm nghệ thuật. Trong đó, sắc đỏ—một màu sắc mang ý nghĩa cát tường trong văn hóa Á Đông—được ưa chuộng đặc biệt. Sơn mài đỏ, gọi là “juchil”, thường hiện diện trong các vật phẩm nghi lễ của hoàng gia.

Trong triều đại Joseon, sắc đỏ không chỉ là màu chủ đạo trong các nghi lễ, mà còn gắn liền với thân phận cao quý. Theo Edward Reynolds Wright và Man Sill Pai trong tác phẩm "Đồ nội thất Hàn Quốc, Sự thanh lịch và Truyền thống", loại sơn “Chu-Ch’il” được pha trộn từ nhựa sơn tinh luyện cùng với sắc tố oxit sắt hoặc chu sa (cinnabar), hoặc kết hợp cả hai. Lớp sơn này thường được phủ lên một lớp nền giàu tannin màu hồng, mang lại chiều sâu và vẻ lộng lẫy cho sản phẩm hoàn thiện.

Tuy nhiên, do chi phí cao, sơn đỏ chỉ được sử dụng giới hạn cho những vật phẩm có tính chất nghi lễ và được lưu giữ trong nội cung.

Hộp đựng nghiên mực sơn mài đỏ. Thế kỷ 19.
Cao 27cm, Rộng 36cm, Sâu 23cm. Bộ sưu tập của Bảo tàng Quốc gia Hàn Quốc.

Hộp đựng mỹ phẩm sơn mài đỏ. Thế kỷ 19.
Bộ sưu tập của Bảo tàng Quốc gia Hàn Quốc.

Two-tiered chest with stand 이층농  
Lacquer on wood with inlaid mother-of-pearl and metal fittings. H. 137,5cm, W. 73,8cm, D. 36,8cm. During the Joseon dynasty, a red-lacquer chest such as this was for upper-class women. Collection of the San Francisco Asian Art Museum, USA.

Tủ quần áo xếp chồng. 1890-1910. Gỗ khảm, sơn mài, xà cừ và đồng thau.
Chiều cao: 136,3cm, Chiều rộng: 84cm, Chiều sâu: 48,5cm. Bộ sưu tập Đông Á Victoria và
Bảo tàng Albert. Vương quốc Anh.

Trong suốt phần lớn triều đại Choson (1392–1910), màu đỏ—màu của quyền lực, may mắn và linh thiêng—vẫn bị giới hạn nghiêm ngặt trong phạm vi của hoàng tộc. Sơn mài đỏ, vì thế, trở thành biểu tượng không chỉ của sự xa hoa mà còn của quyền lực bị kiểm soát và nghi lễ được chuẩn hóa. Tuy nhiên, đến cuối thế kỷ XIX, làn sóng hiện đại hóa và sự suy yếu của thiết chế phong kiến đã làm tan rã những rào cản khắt khe ấy. Vào những năm 1890, các quy tắc hạn chế sơn mài đỏ không còn hiệu lực, và giới thượng lưu ngoài hoàng tộc bắt đầu đặt hàng những món đồ phủ lớp đỏ rực rỡ như một lời tuyên ngôn cho địa vị, thịnh vượng và phong cách cá nhân.

Một ví dụ nổi bật là chiếc rương đựng quần áo phủ sơn mài đỏ, với mặt trước được khảm xà cừ tinh tế hình phượng hoàng, chim sếu và chim trĩ ẩn hiện giữa tán lá—những hình tượng mang ý nghĩa trường thọ, thanh cao và may mắn. Phụ kiện kim loại—được đúc từ paktong, một hợp kim cổ điển của niken, đồng và kẽm—được tạo hình thành bướm và hoa cách điệu, không chỉ để trang trí mà còn như những biểu tượng của chuyển hóa và vĩnh cửu. Rương gồm hai phần không được gắn cố định mà chỉ đơn giản đặt chồng lên nhau, phản ánh tính linh hoạt trong thiết kế đồng thời tôn trọng hệ thống sưởi ondol dưới sàn nhà—một nét đặc trưng trong kiến trúc truyền thống Hàn Quốc, nơi nền nhà vừa là chỗ ngồi, vừa là nơi tỏa ấm.

Một biến thể ấn tượng hơn là loại nong—rương xếp chồng—với cấu trúc gồm hai chiếc rương có thiết kế tương đồng, đặt trên một đế được chạm khắc hoa văn cuộn. Nong khác với jang (tủ) ở tính chất phân mảnh: các rương có thể tháo rời, linh hoạt trong sử dụng, đồng thời mang ý nghĩa biểu tượng của sự nối tiếp và chồng lớp trong dòng dõi gia tộc. Mặt trước rương được khảm những biểu tượng phong phú: từ phượng hoàng, vịt uyên ương, mận, đào tiên, đến Thất Bảo—tượng trưng cho hạnh phúc vĩnh hằng và sự sung túc bền lâu. Mặt bên là những hình ảnh nên thơ: đá, cá, cây liễu, như những khung cảnh vẽ ra sự yên bình của một thế giới trong mộng.

Ngay cả mặt sau, nơi thường bị lãng quên, cũng được chăm chút bằng những mảnh xà cừ vỡ và lớp sơn đỏ rực—gợi cảm giác rằng vẻ đẹp không dành riêng cho ánh nhìn bên ngoài, mà còn là sự tôn trọng dành cho nội tại và chiều sâu của vật thể. Tay cầm bằng kim loại được gắn lên cả mặt trước lẫn hai bên, trong khi ổ khóa được khắc chữ “囍” (hỉ)—hạnh phúc đôi—nằm trên tấm kim loại hình bướm, biểu tượng của tình duyên và sự thăng hoa lứa đôi. Bên trong rương được lót giấy trắng, như trang giấy nguyên sơ, và cửa được lót giấy đỏ, như một lời chúc cát tường lặng thầm ẩn dưới tầng lớp vật chất.

Dạng rương này tương tự với những món đồ được chế tác cho hoàng gia trong giai đoạn Đế quốc Triều Tiên—một minh chứng cho việc sơn mài, từ nghi lễ đến dân dụng, từ giới hạn đến phóng khoáng, vẫn luôn là biểu tượng của khát vọng vươn lên và sự gìn giữ những giá trị bất biến trước dòng chảy không ngừng của lịch sử.

(Xem phần 2) 

Nguồn: KAF

Biên dịch: Trang Lê