Urushi: Tất cả những gì bạn cần biết về sơn mài Nhật Bản

1. Sơn mài Nhật Bản đến từ đâu?
 

© Bảo tàng Nghệ thuật Urushi Wajima, Bát sơn mài Nhật Bản

Trang trí đồ sơn mài được bắt nguồn từ Trung Quốc, hơn 3000 năm trước, sau đó lan rộng khắp Đông và Đông Nam Á. Sự truyền bá của Phật giáo từ thế kỷ thứ chín đã truyền cảm hứng cho việc sản xuất một số lượng lớn các đồ vật sơn mài trang trí cho các ngôi đền và cho các tầng lớp đặc quyền.
Ở Nhật Bản, sơn mài (nhựa cây thô) ban đầu có chức năng như một loại sơn bóng. Maki-e, sự kết hợp của sơn mài với các yếu tố trang trí đặc trưng của nghệ thuật Nhật Bản, xuất hiện muộn hơn nhiều và niên đại của nó là không chắc chắn.

 
Chai rượu Sake, thế kỷ 18, Bảo tàng Nghệ thuật Metropolitan

Các nghệ sĩ Nhật Bản đã tạo ra phong cách riêng và hoàn thiện nghệ thuật trang trí đồ sơn mài trong thế kỷ thứ 8. Kỹ năng sơn mài của Nhật Bản đạt đến đỉnh cao vào đầu thế kỷ thứ mười hai, vào cuối thời kỳ Heian (794-1185). Kỹ năng này được truyền từ cha sang con trai và từ chủ nhân cho người học việc.
Một số tỉnh của Nhật Bản nổi tiếng về  nghệ thuật sơn mài: ví dụ như tỉnh Edo (sau này là Tokyo), đã sản xuất những tác phẩm sơn mài đẹp nhất từ ​​thế kỷ XVII đến thế kỷ XVIII. Các lãnh chúa và tướng quân thuê thợ sơn mài sản xuất các đồ dùng nghi lễ , trang trí cho nhà cửa và cung điện của họ.
 
2. Đồ sơn mài Nhật Bản ở Châu Âu
Các đồ sơn mài của Nhật Bản xuất khẩu và được các quý tộc Châu Âu yêu thích, đặc biệt là ở Pháp, nơi thuật ngữ tiếng Pháp japonner (“đến Nhật Bản”) có nghĩa là sơn mài hoặc vecni. Hầu hết các sản phẩm được nhập khẩu từ Nhật Bản và Trung Quốc qua Ấn Độ đã được điều chỉnh cho phù hợp với phong tục và thị hiếu của phương Tây.
Tác phẩm sơn mài Nhật Bản là một trong những mặt hàng phổ biến nhất được xuất khẩu sang Châu Âu bởi các thương nhân Bồ Đào Nha từ thế kỷ XVI.
Hai thế kỷ sau, Hoàng hậu Marie-Antoinette đã xây dựng một bộ sưu tập đồ sơn mài đáng giá và vào năm 1781. Trong tủ mạ vàng của bà ở Versailles, có một "lồng sơn mài" do người thợ làm tủ Jean-Henri Riesener làm ra để cất giữ những món đồ sơn mài Nhật Bản quý giá.
Mặc dù thị trường đồ sơn mài chưa bao giờ suy tàn ở Nhật Bản, nhưng sự suy giảm trong xuất khẩu bắt đầu từ cuối thế kỷ XVIII và trong suốt thế kỷ XIX ở châu  u. Các Hội chợ Thế giới năm 1889,1900 và thời kỳ Tân nghệ thuật đã làm sống lại thị hiếu và nhu cầu đối với các đồ vật sơn mài, có hoa văn tinh tế hài hòa hoàn hảo với phong cách cây cối đang thịnh hành lúc bấy giờ.
 
3. Sơn mài Urushi là gì?
Vecni sử dụng trong sơn mài Nhật Bản được chiết xuất từ nhựa của cây urushi, còn được gọi là cây sơn ta Nhật Bản (Rhus vernacifera), chủ yếu mọc ở Nhật Bản và Trung Quốc, cũng như Đông Nam Á.. Nhựa cây phải được khai thác cẩn thận, vì ở dạng thô, chất lỏng rất độc khi chạm vào, và ngay cả việc hít thở phải khói cũng có thể nguy hiểm. Nhưng mọi người ở Nhật Bản đã làm việc với vật liệu này trong nhiều thiên niên kỷ, vì vậy họ đã hoàn thiện được về mặt kỹ thuật.
Chảy ra từ các vết rạch trên vỏ cây, nhựa cây, sơn mài thô là chất nhựa màu trắng xám sền sệt. Việc thu hoạch nhựa chỉ có thể được thực hiện với số lượng rất nhỏ từ ba đến năm năm sau khi thu hoạch, nhựa được xử lý để làm sơn mài có kết cấu mật ong cực kỳ bền. Sau khi lọc, đồng nhất và khử nước, nhựa cây trở nên trong suốt và có thể được nhuộm màu đen, đỏ, vàng, xanh lá cây hoặc nâu.
Sau khi được sơn lên một vật thể, sơn mài khô trong điều kiện rất chính xác: nhiệt độ từ 25 đến 30°C và độ ẩm từ 75-80%. Quá trình thu hoạch và chế biến kỹ thuật cao của nó khiến urushi trở thành một nguyên liệu thô đắt tiền được áp dụng trong các lớp kế tiếp đặc biệt tốt, trên các đồ vật như bát hoặc hộp.
 

© Zohiko, sơn mài đỏ nhiều lớp
Các kỹ năng và kỹ thuật sơn mài của Nhật Bản đã được truyền qua nhiều thế hệ. Trong 400 năm, các nghệ nhân bậc thầy Zohiko của xưởng Kyoto đã cung cấp các sản phẩm sơn mài tinh xảo cho các hộ gia đình hoàng gia và những người mua phân biệt đối xử trên khắp thế giới. Ngày nay, bạn có thể tự mua đồ của họ từ các cửa hàng của họ ở Kyoto hoặc Tokyo.
 
4. Maki-e là gì? Nghệ thuật rắc vàng của Nhật Bản
 

© Wajima Museum of Urushi Art, nghệ nhân Maki-e rắc bột lá vàng
Một số tác phẩm nghệ thuật sơn mài trang trí đẹp hơn được tạo ra nhờ quá trình maki-e (蒔 絵). Kỹ thuật hàng nghìn năm tuổi này bao gồm rắc sơn mài với các hạt vàng và bạc mịn, khảm xà cừ (raden) hoặc thiếc và phun các mảnh vàng, bạc hoặc đồng lên lớp sơn mài vẫn còn ướt. Các chi tiết được đặt đúng vị trí với các lớp sơn mài trong suốt được đánh bóng.
Bụi vàng được phủ lên bằng cách sử dụng ống tre và cọ vẽ nhỏ làm từ lông chuột để vạch ra những đường cực kỳ tinh xảo. Nghệ thuật 1500 năm tuổi này đòi hỏi sự chuyên môn cao và chỉ một số bậc thầy urushi vẫn còn thực hiện nó cho đến ngày nay.
 

© Bảo tàng Wajima về Nghệ thuật Urushi, thợ thủ công Maki-e vẽ lên một cái bát.
Sự say mê của các nghệ nhân sơn mài Nhật Bản với các chủ đề thiên nhiên (động vật, thực vật, địa điểm tự nhiên, các mùa, các vì sao) chỉ bằng tài năng của họ để phóng đại chúng theo một phong cách thơ mộng, thuần khiết và vô cùng tinh tế. Mỗi thực vật, ngọn núi, động vật, hoặc ngôi sao có một ý nghĩa.
 

© Phòng trưng bày Onishi, hộp đựng trà sơn mài của Kazumi Murose
Những chiếc lá vàng trên cây chè này là những ví dụ tuyệt vời về kỹ thuật này. Để có được sự chuyển màu và đổ bóng hoàn hảo này đòi hỏi những kỹ năng nhạy bén và nhiều kinh nghiệm. Những nghệ nhân Kazumi Murose có cả hai điều đó và được coi là một kho báu sống ở Nhật Bản. Murose dành riêng cho việc quảng bá và thực hành các kỹ năng sơn mài truyền thống. Tác phẩm hoàn mỹ này có sẵn từ Phòng trưng bày Onishi.
 
5. Vỏ sơn mài được trang trí

Lacquer Inro với Sealife Design, từ Bảo tàng Mỹ thuật, Boston (mfa.org)
Trước khi áp dụng phong cách ăn mặc phương Tây vào thế kỷ XIX, Nhật Bản đã phải tìm cách giải quyết tình trạng thiếu túi trầm trọng! Giải pháp là inro, một vỏ bọc nhiều lớp, treo trên một vành đai. Trong khi luật thời kỳ Edo quy định rằng quần áo phải khá giản dị, inro đã trốn tránh các quy định pháp luật. Do đó, chúng thường là những đồ vật có tính trang trí cao, với urushi chống thấm nước là vật liệu lý tưởng.
 
6. Thiết kế sơn mài Maki-e truyền thống :
 

Sơn mài inro với hoa cúc, 1800-1850, Bảo tàng Anh
 
Được làm bằng sơn mài đen với maki-e, một lớp khảm vỏ màu và lá vàng, chiếc inro được trang trí bằng hoa cúc hai tông màu này được sản xuất theo phong cách Somada. Hoạt động tích cực trong thời kỳ Edo, trường học Somada đã sản xuất các đồ vật bằng sơn mài chất lượng cao.
Mận cùng với lan, trúc, cúc, được người Trung Quốc cổ đại coi là cây Tứ quý, mỗi loài đều có những đặc tính quý giá như thanh khiết (lan), ngay thẳng (trúc) và khiêm nhường (cúc). Những mẫu như vậy thường được tìm thấy trên các đồ vật được sơn mài.
 

Sơn mài inro với hoa cúc, 1800-1850, Bảo tàng Anh
Trong nghệ thuật Trung Quốc, Tứ linh, còn được gọi là Tứ quý, đã được sử dụng trong hội họa Trung Quốc từ thời nhà Tống (960–1279) vì vẻ đẹp tinh tế của chúng,sau đó đã được các nghệ sĩ sử dụng ở những nơi khác như Hàn Quốc, Nhật Bản và Việt Nam.
Vì chúng đại diện cho bốn mùa khác nhau (hoa mận cho mùa đông, phong lan cho mùa xuân, tre cho mùa hè và hoa cúc cho mùa thu), Tứ linh được sử dụng để mô tả sự phát triển của các mùa trong năm.
 

Hộp đựng trà (Natsume) với phượng hoàng, thế kỷ 19, Bảo tàng Nghệ thuật Metropolitan
Năm yếu tố cơ bản của vũ trụ theo triết học cổ xưa của khoa học tự nhiên Nhật Bản được liên kết với năm sinh vật huyền thoại: rồng có sừng xanh, phượng hoàng, qilin dưới ánh trăng, hổ mang chúa và genbu (sự pha trộn của rắn và rùa) lần lượt gợi lên gỗ, lửa, đất, kim loại và nước.
 
7. Thiết kế hiện đại: Nội thất sơn mài
Có vô số khả năng sử dụng và trang trí sơn mài. Yoko Zeltersman-Miyaji ở Kyoto đã tận dụng sự linh hoạt này để tạo ra những thiết kế đồ nội thất độc đáo.
 

© Phòng trưng bày Mobilia, Tủ gỗ gụ của Yoko Zeltersman-Miyaji
Cô ấy tự thiết kế và làm các mẫu, sử dụng kỹ thuật làm gỗ truyền thống không cần đinh, trước khi mang theo lệnh urushi của mình để hoàn thiện các bước hoàn thiện.
Chiếc tủ bằng gỗ gụ này, được khảm bằng vỏ trứng và xà cừ. Sự hoàn thiện tốt đẹp được thực hiện thông qua một kỹ thuật được gọi là kawari nuri, bao gồm việc kết hợp cẩn thận các lớp sơn mài có kết cấu trước khi đánh bóng để có bề mặt mịn hoàn hảo như bạn thấy ở đây.
 

© Phòng trưng bày Mobilia, Nội thất Tủ gỗ Gụ của Yoko Zeltersman-Miyaji
 
8. Nghệ thuật cách tân Avant-Garde Urushi: Tác phẩm điêu khắc sơn mài
 

© Gallery Sokyo, Lacquer sculpture by Chie Aoki
 
Nghệ sĩ Chie Aoki đã tìm thấy một công dụng khác đối với urushi: tạo ra các tác phẩm điêu khắc thể hiện cảm xúc về sự tồn tại của con người. Quá trình bắt đầu bằng việc chạm khắc chân và bàn chân cho các tác phẩm điêu khắc, được mô phỏng theo chính cô ấy, từ một khối xốp lớn. Sau đó, bắt đầu quá trình tỉ mỉ xếp lớp sơn mài đen dày. Những chiếc bát sơn mài nhỏ có thể mất nhiều tuần để sản xuất, vì vậy hãy tưởng tượng nỗ lực cần thiết để sản xuất một tác phẩm có kích thước như thế này. Như chính Aoki nói, hầu hết các tác phẩm sơn mài là đánh bóng!
 
Nguồn: https://japanobjects.com/features/guide-to-masterpieces-of-japanese-lacquer
Biên dịch: Hưng
Biên tập: Trang Hà