Từ Hoa – Dấu Gấm Trên Đất Tằm Tang

Bà là ái nữ của vua Lý Thần Tông, người đã để lại dấu ấn không phai mờ trong lịch sử vùng Tàm Tang – nay là bán đảo Nghi Tàm bên hồ Tây. Nơi đây, với truyền thống trồng dâu nuôi tằm rực rỡ, từng là một trung tâm nghề thủ công nổi tiếng của kinh thành Thăng Long.

Huyền tích tên gọi Nghi Tàm

Chùa Kim Liên bên hồ Tây – một di tích cổ kính mang hồn xưa của làng Nghi Tàm – chính là vết son còn sót lại của vùng đất trù phú bậc nhất Thăng Long. Theo “Hà Nội nghìn xưa” của Trần Quốc Vượng và Vũ Tuấn Sán, nơi đây từng trải dài “ngàn dâu xanh ngắt một màu” ven bờ đê. Chữ “Nghi” hàm ý sự hài hòa, thuận hợp; còn “Tàm” là hình ảnh biểu trưng của con tằm – sinh vật gắn bó máu thịt với nếp sống của cư dân nơi này. Danh xưng “Nghi Tàm” vì thế là sự kết tinh giữa địa lý, văn hóa và nghề nghiệp truyền thống, phản chiếu bản sắc độc đáo của một làng nghề cổ.

Nhà báo Nguyễn Ngọc Tiến từng nhận định: “Nghi Tàm là một roi đất ăn ra hồ Tây, tuy nhỏ nhưng rất đẹp. Tên làng cổ có từ thời Lý – khi công chúa Từ Hoa, con gái vua Lý Thần Tông, xin vua cha lập trại Tằm Tang để trồng dâu, nuôi tằm. Trại ấy về sau trở thành làng Tích Ma thời Trần, rồi đổi thành Nghi Tầm dưới triều Lê. Cuối cùng, tên gọi Nghi Tàm được định danh như lời nhấn mạnh đến dấu ấn bất tử của công chúa Từ Hoa trong lịch sử nghề tằm tang.”

Giấc mơ tằm tang giữa lòng kinh kỳ

Tương truyền, công chúa Từ Hoa không chỉ hiền hậu, thông tuệ mà còn có niềm đam mê sâu sắc với nghề nuôi tằm, dệt lụa – một nghệ thuật thủ công được trân quý trong triều đình xưa. Vào năm 1040, vua Lý Thái Tông đã ban chiếu chỉ sử dụng hàng dệt nội địa, loại bỏ gấm vóc nhập ngoại, khuyến khích phát triển thủ công bản xứ. Từ đó, lụa gấm Đại Việt được chăm chút, tôn vinh, đặc biệt trong nội cung – nơi công chúa cùng các cung nữ học nghề tằm tang như một biểu hiện của đức hạnh và tài năng.

Hình ảnh công chúa Từ Hoa tại khách sạn Dusit Le Palais Từ Hoa Hà Nội.

Từ Hoa, với đôi bàn tay khéo léo và tấm lòng cần mẫn, sớm nổi bật giữa chốn cung đình. Trong một lần xuân du ven hồ Dâm Đàm (nay là hồ Tây), nàng xúc động trước cảnh dân tình khổ cực. Trở về, nàng dâng lời xin vua cha cho lập trại trồng dâu, nuôi tằm nơi đất ấy – một ước nguyện vừa thiết tha, vừa đầy tính nhân sinh. Trước lòng quyết tâm và lý tưởng cao đẹp của con gái, vua Lý Thần Tông đã thuận lòng ban chiếu.

Trại Tằm Tang – cái nôi của một làng nghề

Năm 1138, công chúa Từ Hoa dẫn theo đoàn cung nữ thành thạo nghề dệt, đến vùng đất phía đông hồ Dâm Đàm khai khẩn, lập nên trại Tằm Tang. Nàng đích thân trồng dâu, chăm tằm, kéo tơ, dệt lụa; rồi truyền dạy kỹ thuật cho dân địa phương. Dần dà, nơi đây biến thành trung tâm tơ tằm lừng danh xứ Thăng Long.

Trong làn khói mỏng của nồi luộc kén, bên tiếng thoi dệt lách cách, một đời sống thanh bình nở rộ. Những sợi tơ óng ánh được rút ra, cuộn lại, dệt thành những tấm lụa quý giá cho hoàng cung. Nhờ công chúa Từ Hoa, nghề tằm tang không chỉ được hồi sinh mà còn vươn xa, góp phần tạo nên diện mạo rực rỡ cho văn hóa Đại Việt.

Tôn vinh người gieo tơ

Khi công chúa qua đời, dân làng lập đền thờ và tôn xưng bà là “Bà chúa Tằm Tang”. Trại Tằm Tang xưa hóa thành làng Nghi Tàm – biểu tượng của một vùng đất thủ công phồn thịnh, nay thuộc phường Quảng An, quận Tây Hồ. Cung Từ Hoa nơi nàng từng sống, đến thời Trần, được dựng thành chùa Kim Liên – một trong những thắng tích đẹp bậc nhất bên hồ Tây.

Dấu ấn của bà chúa Từ Hoa vượt khỏi khuôn khổ một nhân vật lịch sử; đó là biểu tượng của lòng kiên trì, của sự nữ tính kết tinh trong lao động nghệ thuật. Đã có thời, một người phụ nữ biết trồng dâu, nuôi tằm, dệt lụa được coi là khuôn vàng thước ngọc của “công – dung – ngôn – hạnh”.

Tên nàng giờ khắc ghi trong phố Từ Hoa – đoạn đường nhỏ nối từ ngõ 11 Xuân Diệu tới ngõ 1 Âu Cơ. Không chỉ là tên phố, đó là tiếng vọng không lời từ một thời kỳ vàng son, nơi những bàn tay người phụ nữ Việt từng dệt nên những khúc sử thi từ chính sợi tơ mong manh nhất.

Biên soạn: Trang Lê