Sơn mài phương đông

Sơn mài phương Đông có nguồn gốc từ nhựa của cây Rhus vernicifera, cây sơn mài, là loại cây ở các khu vực phía đông của Trung Quốc và được du nhập vào Hàn Quốc, Nhật Bản và quần đảo Ryukyu từ khoảng thế kỷ thứ 4 sau Công nguyên. Vì vậy, sơn mài của những quốc gia này khác so với là sơn mài được sản xuất ở Ấn Độ, nơi nó có nguồn gốc từ một chất cặn bã do bọ cánh cứng để lại trên cây, hoặc ở Trung Đông, nơi nó là một loại sơn bóng thuộc loại shellac. Do đó, nó cũng khác với sơn mài Châu Âu, “Nhật Bản”, tương tự như các loại sơn mài Cận Đông.
Nhựa sơn mài được khai thác dưới dạng chất lỏng trong suốt, nhanh chóng đặc lại và trở nên mờ đục (oxy hóa) khi tiếp xúc với không khí. Được ứng dụng trực tiếp lên gỗ, sơn mài thô có thể được sử dụng như một loại sơn bóng cứng bền cho đồ nội thất, và được sử dụng nhiều ở các vùng của Trung Quốc, Nhật Bản ngày nay. Tuy nhiên, đồ gốm sơn mài tốt hơn được sản xuất bằng cách sử dụng sơn mài đã được làm sạch và tinh chế, được sơn thành nhiều lớp kế tiếp nhau trên nền đất đã được chuẩn bị kỹ lưỡng. Mặc dù nó có thể được sơn trên kim loại, vải hoặc giấy, cơ sở cho phần lớn đồ gốm sơn mài là sự pha trộn bằng gỗ nhẹ của gỗ thông dày dặn. Lúc đầu, bề mặt được xử lý bằng một lớp phủ giống như gesso của bột than trộn với sơn mài thô… Sau đó, bề mặt được phủ bằng một loại vải dệt, thường là sợi gai nhưng thời kỳ sau là bông hoặc lụa, được cố định bằng một lớp sơn mài thô. 
Nhựa sơn mài có chất lượng khô cứng trong bầu không khí ấm áp ẩm, có độ ẩm tương đối từ 80 đến 85 ở 25°C. Bề mặt rất cứng và bền, nhưng dễ bị nứt trong nhiệt độ khô và có thể bị phai màu, mất bề mặt dưới ánh sáng mạnh.
Một loạt các kỹ thuật hoàn thiện và trang trí đã được phát triển ở các quốc gia sử dụng nhựa sơn mài. Chúng bao gồm từ sơn đơn giản đến khảm và chạm khắc.
 

tranh sơn mài "Điệu" của họa sĩ "Nguyễn Trọng Toàn"
Sơn mài
Sơn mài tinh chế được tạo màu bằng cách bổ sung các sắc tố khoáng: ôxít sắt cho màu đỏ sẫm, chu sa cho màu đỏ tươi, carbon gỗ thông cho màu đen và đất son cho màu vàng. Những lớp sơn màu này có thể được đặt lên bề mặt đã chuẩn bị sẵn và được đánh bóng. Vẻ đẹp đặc biệt của ánh kim đã khiến nhiều thiết kế đơn giản trở nên nổi bật nhờ sự tương phản màu đỏ tươi và đen.
Tuy nhiên, những người thợ sơn mài Nhật Bản thường thích những màu sáng. Những thứ này đạt đến đỉnh cao của sự hoàn hảo vào thế kỷ XVIII và XIX, khi hộp thuốc (inro), các vật trang trí nhỏ và hữu ích khác rất thời trang trong số cùng một nhóm khách hàng mua tranh khắc gỗ. Nhiều biến thể của phong cách, kỹ thuật đã được đưa ra trên những đồ vật như vậy, kết quả là chất lượng cực kỳ cao và thường có vẻ đẹp tuyệt vời.
Một phong cách đặc biệt đẹp đã sử dụng các biến thể nhẹ nhàng của màu đen, bạc và xám để bắt chước cách vẽ mực, trong khi một phong cách khác lại tìm cách bắt chước chính các bản in khắc gỗ.
Vào thế kỷ XIX, một thợ sơn mài nổi tiếng của Nhật Bản, Shibata Zeshin, đã sử dụng sơn mài trên giấy cho các bức tranh của mình theo phong cách Shijo.
 
Sơn mài nổi
“Bức phù điêu” này được vẽ bằng các lớp sơn gesso và sơn mài, bề mặt được xử lý như sơn mài hoặc phủ một lớp vàng mỏng. Kỹ thuật này được sử dụng nhiều cho các đồ vật nhỏ, chẳng hạn như inro hoặc suzuribako (hộp viết), nhưng cũng được tìm thấy ở quy mô lớn hơn trên các tủ xuất khẩu trong thế kỷ XVII và đầu thế kỷ XVIII.
 
Sơn mài và sơn khắc
Một biến thể của sơn mài chạm khắc dễ hơn và rẻ hơn so với sơn mài chạm khắc thật. Đây được gọi là Coromandel, gỗ được chạm khắc để tạo ra một lỗ rỗng, sau đó được sơn các màu khác nhau để tạo ra một bức tranh màu trên nền sơn mài đen. Loại này thường được sản xuất tại Trung Quốc xuất khẩu sang Châu Âu. Ở Nhật Bản có nhiều loại được làm ở Kamakura bằng kỹ thuật tương tự, nhưng thường chỉ được sơn bằng sơn mài một màu, do đó cả phần chạm khắc và không chạm khắc đều có một màu.
Ở Nhật Bản, một số thợ sơn mài đã làm đồ sơn mài chạm khắc và sơn giả bằng chất liệu khác, chẳng hạn như vỏ cây thô, hoặc một thanh bảo kiếm bằng đồng hoặc bánh mực của Trung Quốc.
 
Dát sơn mài
Rõ ràng là từ bản chất của sơn mài, việc khảm vào bề mặt ướt sẽ gây ra một số vấn đề kỹ thuật. Mặc dù nhiều lớp khảm đã được sử dụng, nhưng cho đến nay, phổ biến nhất vẫn là xà cừ hay chính xác hơn là bề mặt bên trong bằng ngọc trai của vỏ bào ngư. Lớp khảm trước đây ở cả Trung Quốc và Nhật Bản là những miếng ngọc trai dày đặt sâu trong lớp sơn mài, nhưng những thiết kế sau này thường gọi là những lát rất mỏng nằm gần bề mặt và được giữ bởi một lớp sơn mài trong rất nông. Một trong những kỹ thuật phổ biến nhất, đó là xây dựng một bức tranh bằng cách sử dụng nhiều mảnh vỏ trai mỏng (lac-burgauté) đã được sử dụng ở Trung Quốc, Hàn Quốc, Nhật Bản và là một kỹ thuật được yêu thích ở quần đảo Ryukyu. Ở đây vỏ rất mỏng, và thường được cắt thành các hình chữ nhật.
Các vật liệu khác được sử dụng là lá kim loại, shagreen và dây kim loại. Đôi khi lớp phủ của lá kim loại như vậy không phải là một phần của bức tranh, nhưng được sử dụng làm vật liệu nền khi rải đều trên nền màu nâu hoặc đen. Điều này đặc biệt phổ biến như sơn mài “aventurine” (nashiji) được sử dụng ở bên trong hộp.
Các lá vàng cắt hình vuông có màu sắc và kích thước khác nhau có thể được sử dụng làm “dải mây” hoặc các thiết bị trang trí tương tự khác trong sơn mài Nhật Bản.
 
Sự kết hợp của các kỹ thuật
Những người thợ sơn mài Nhật Bản thường sử dụng kết hợp bất kỳ hoặc tất cả các kỹ thuật , tạo nên những đồ vật có độ tinh xảo và kỹ năng cao.

 Bức sơn mài " Ngọn" của họa sĩ Vũ Văn Tịch
Sơn mài xuất khẩu
Vào cuối thế kỷ XVI, người Nhật đã xuất khẩu đồ sơn mài dát sang Châu Âu. Phần lớn đây là những chiếc tủ và rương có hình dạng phù hợp với cách sử dụng của người Châu Âu. Phong cách này (phong cách thời kỳ Momoyama) sử dụng lớp khảm trai dày trên nền đất đen và sơn mài vàng.
Vào thế kỷ XVII, XVIII và XIX, cả Trung Quốc và Nhật Bản đều xuất khẩu đồ sơn mài. Màn hình từ Trung Quốc có nhu cầu nhiều ở Châu Âu, nơi chúng thường bị cắt cho các mục đích khác như tấm ốp. Tủ,rương và những thứ khác, được trang trí bằng sơn mài nổi cũng được yêu cầu. Chính những sản phẩm xuất khẩu này đã bị bắt chước rất nhiều ở "Nhật Bản" của Châu Âu.
Nguồn: http://jameelcentre.ashmolean.org/collection/7/10223
Biên dịch: Hưng
Biên tập: Trang Hà