Triển lãm nghệ thuật “Ladies Compartment”: Khi khoang tàu dành riêng cho phụ nữ trở thành không gian sáng tạo đa tầng

Trong khung giờ cao điểm buổi sáng, khoang tàu dành cho phụ nữ trên tuyến tàu điện Mumbai trở thành một sân khấu thầm lặng của những cử chỉ thân mật đã được định hình qua thời gian. Một người phụ nữ tựa đầu bên cửa sổ, lột vỏ cam; người khác chải tóc, kẻ tô viền mắt. Không ai gọi tên ai, nhưng sự đồng hiện như một vũ điệu vô thức, truyền qua nhiều thế hệ.

Chính từ những khoảnh khắc thường nhật đó, triển lãm nghệ thuật Ladies Compartment do Method (Ấn Độ) tổ chức tại Galerie Melike Bilir (Hamburg, Đức), đã hình thành. Triển lãm là một sự kiện nghệ thuật quy tụ sáu nghệ sĩ nữ Ấn Độ, Anushree Fadnavis, Avani Rai, Darshika Singh, Keerthana Kunnath, Krithika Sriram, và Shaheen Peer, sử dụng hình thức nhiếp ảnh, video, chân dung và chất liệu hữu cơ để tái hiện khoang tàu không chỉ là nơi phân tách giới tính, mà còn là một kiến trúc của sự kiên cường, dịch chuyển và tồn tại.

Anushree Fadnavis đặt lại vấn đề về việc chiếm lĩnh không gian trong toa tàu qua loạt ảnh Traindiaries. Ảnh: Courtesy of Anushree Fadnavis.

Diễn ra trong khuôn khổ India Week Hamburg 2025, triển lãm đánh dấu lần đầu tiên Method hiện diện tại Đức. Theo người sáng lập kiêm giám tuyển Sahil Arora, khái niệm “phân khoang giới” khá lạ lẫm với khán giả châu Âu, nhưng trải nghiệm về sự an toàn bị thách thức thì mang tính toàn cầu.

Tuy mang tên một không gian giới hạn, Ladies Compartment không bị rơi vào cái nhìn tò mò thường thấy trong các triển lãm ảnh nghệ thuật chỉ dành cho phụ nữ. Các tác phẩm không miêu tả sự “đóng khung” như một biện pháp bảo vệ, mà đặt câu hỏi: điều gì diễn ra khi cơ thể vừa bị giới hạn nhưng không bị kiểm soát hoàn toàn?

Trong video In A Single Thought, nghệ sĩ Darshika Singh sử dụng nhịp điệu, cử chỉ và không gian chật hẹp để khắc họa sự lặp lại vô thức của lao động hàng ngày, một cách để chất vấn xã hội về kỳ vọng năng suất từ phụ nữ. Cô xem sự lặp lại như một công cụ phá vỡ trật tự đã được thiết lập.

Krithika Sriram sử dụng sắc tố từ cánh hoa hồng trong Kuvalai Anthotypes để tạo nên các chân dung tự họa có khả năng phai mờ theo thời gian. Những tác phẩm tự xoá mờ này là cách để Sriram đưa ký ức vào đời sống thường nhật. Ảnh: Courtesy of Krithika Sriram.

Tác phẩm ảnh triển lãm nghệ thuật Kuvalai Anthotypes của Krithika Sriram sử dụng sắc tố từ cánh hoa hồng, loài hoa mà phụ nữ Dalit từng bị cấm chạm vào, để tạo nên chân dung tự hoại (tự biến mất theo thời gian). Thay vì phơi bày thống khổ, Sriram lựa chọn sự tan biến để phản ánh những thân phận bị bỏ qua trong kho lưu trữ xã hội, một lựa chọn đầy ý thức và phản kháng.

Shaheen Peer phản ứng lại hình ảnh phản chiếu nửa khuôn mặt quen thuộc khi di chuyển, bằng cách loại bỏ gương mặt hoàn toàn trong khung hình. Ảnh: Shaheen Peer.

Shaheen Peer lại xóa bỏ hoàn toàn khuôn mặt trong các tác phẩm điêu khắc của mình. Những cơ thể ẩn hiện trong sari, giữa chuyển động, trở thành biểu tượng của ký ức và chất liệu, nơi cá tính nằm ở màu sắc, kết cấu và câu chuyện, không phải ở diện mạo. Cô đặt lại trọng tâm: “Không phải ai đang được nhìn thấy, mà là điều gì đang được kể ra.”

Avani Rai suy ngẫm về cảm giác bị giới hạn khi di chuyển trong loạt ảnh Panna. Ảnh: Courtesy of Avani Rai.

Trong chuỗi ảnh #traindiaries kéo dài cả thập kỷ, Anushree Fadnavis ghi lại mối quan hệ ngầm giữa phụ nữ trong không gian tàu điện, nơi trở thành không gian nội tâm, thay vì chỉ là phương tiện di chuyển. Còn Avani Rai, với tác phẩm Women of Gurdaspur, đưa ống kính về miền quê Punjab, ghi lại ký ức tổ tiên và sự mất mát một cách trầm lặng. Keerthana Kunnath lại chọn đối diện trực diện: chụp ảnh những nữ vận động viên thể hình với góc nhìn đậm chất nữ quyền, phá bỏ cả chuẩn mực phương Tây lẫn hậu thực dân về vẻ đẹp nữ giới.

Điểm chung giữa các tác phẩm là từ chối làm hài lòng những quy chuẩn nghệ thuật mang tính đại diện. Arora nhấn mạnh: “Chúng tôi không chọn nghệ sĩ dựa trên danh sách đạo đức. Tính chân thực quan trọng hơn là sự đúng đắn chính trị.” Ông cũng chỉ ra sự mất cân bằng cơ cấu: “Chỉ 35% hồ sơ gửi về cuộc thi gần đây của chúng tôi là từ nữ nghệ sĩ. Mất cân bằng bắt đầu từ trường nghệ thuật, và kéo dài đến triển lãm.”

Ladies Compartment không đơn thuần là triển lãm tranh nghệ thuật về phụ nữ Ấn Độ. Đây là một đề xuất không gian: nếu hành động tạo không gian, trên tàu, trong phòng tranh, trong lưu trữ, là một hình thức phản kháng thì sao? Những khoảnh khắc riêng tư trong khoang tàu giờ đây trở thành nơi khơi mở các câu hỏi lớn hơn: Ai được mời lên tiếng? Ai định nghĩa khung hình cho sự hiện diện?

Nguồn: Six Indian artists reframe the ladies compartment of a Mumbai local train

Quỳnh Hoa