Małgorzata Mirga-Tas: Người lưu giữ ký ức qua nghệ thuật vải và cộng đồng Roma

Trong nghệ thuật đương đại, hiếm có nghệ sĩ nào kết nối sâu sắc giữa sáng tạo và hoạt động xã hội như Małgorzata Mirga-Tas. Sinh năm 1978 tại Zakopane (Ba Lan) trong một gia đình Bergitka Roma, Mirga-Tas đã trở thành gương mặt tiên phong khi sử dụng chất liệu vải, sơn và các vật dụng thường ngày để xây dựng “ký ức tập thể” cho cộng đồng Roma. Bà gọi tác phẩm của mình là những “vi mô lịch sử”, nơi từng mảnh vải, từng món trang sức tái hiện ký ức, thân phận và sức sống của con người.

Nghệ thuật như công cụ phản kháng và khẳng định bản sắc

Không gian trưng bày “Małgorzata Mirga-Tas: Tełe Ćerhenia Jekh Jag” (Under the Starry Heavens a Fire Burns), 2025, Kunsthaus Bregenz. Ảnh: Markus Tretter.

Từ những tấm vải cũ, rèm cửa, quần áo hay đồ trang sức do người thân và bạn bè gửi tặng, Mirga-Tas tạo nên các “collage bằng vải”, lớp lang đa chiều vừa mang tính hội họa vừa gợi cảm giác phù điêu. Mỗi mảnh vải không chỉ là chất liệu mà còn là nhân chứng, chứa đựng ký ức của người từng sở hữu. Bà từng chia sẻ: “Vải vóc, quần áo và rèm cửa mà tôi may thành chân dung giúp chúng có thêm năng lượng và sức mạnh. Tôi nhìn thấy sự sống trong chúng.”

Qua quá trình này, nghệ sĩ muốn chống lại những định kiến lâu đời về Roma, khẳng định rằng họ là những con người thực, có lịch sử, danh dự và đóng góp cho xã hội. Các triển lãm nghệ thuật của bà thường xoay quanh đời sống hằng ngày của phụ nữ Roma, lấy cảm hứng từ ảnh chụp của gia đình, đặc biệt là từ người chú Andrzej Mirga, nhà dân tộc học Roma đầu tiên ở Ba Lan.

Từ Documenta đến Venice Biennale

Bước ngoặt lớn đến vào năm 2022 khi Mirga-Tas được mời tham dự Documenta và đại diện Ba Lan tại Venice Biennale. Với dự án “Re-enchanting the World”, bà trở thành nghệ sĩ Roma đầu tiên đại diện cho một quốc gia tại sự kiện nghệ thuật danh giá này. Tác phẩm biến đổi toàn bộ gian trưng bày của Ba Lan thành một không gian sắp đặt rộng lớn, lấy cảm hứng từ chuỗi bích họa thế kỷ XV tại Palazzo Schifanoia (Ferrara, Ý) nhưng được tái hiện bằng góc nhìn Roma đương đại.

Trong đó, bà xây dựng cấu trúc ba tầng: tầng trên kể lại hành trình di cư của Roma từ Ấn Độ sang châu Âu; tầng giữa gắn 12 cung hoàng đạo với chân dung các phụ nữ Roma tiêu biểu như nghệ sĩ Delaine Le Bas hay ca sĩ Esma Redžepova; tầng dưới tái hiện đời sống hằng ngày của gia đình và cộng đồng Bergitka Roma. Các lớp vải, sắc màu và chi tiết tinh tế đã tạo nên một thế giới sống động, đồng thời phản kháng những hình ảnh miệt thị từng tồn tại trong lịch sử nghệ thuật.

Xây dựng cộng đồng và gìn giữ ký ức

Không chỉ dừng lại ở triển lãm tranh nghệ thuật, Mirga-Tas còn sáng lập quỹ Jaw Dikh! (2015) tại Czarna Góra nhằm hỗ trợ trẻ em Roma tiếp cận nghệ thuật. Sau đó, nơi đây trở thành không gian lưu trú nghệ sĩ, tập trung nuôi dưỡng các dự án về văn hóa và bản sắc Roma. Các hoạt động cộng đồng của bà gắn liền với chiến lược bồi dưỡng lãnh đạo trẻ cho cộng đồng thiểu số này.

Những dự án gần đây như “Siukar Manusia” (2022) tại Nowa Huta vinh danh thế hệ đầu tiên của các nhà hoạt động Roma, hay “Dromeskri Zuta” (2024) phản biện các hình ảnh định kiến về Roma trong lịch sử châu Âu, đều khẳng định nghệ thuật của Mirga-Tas chính là công cụ để lưu giữ ký ức tập thể và khôi phục lòng tự hào dân tộc.

Không gian trưng bày đa dạng và ngôn ngữ chất liệu mới

Không gian trưng bày “Małgorzata Mirga-Tas: Tełe Ćerhenia Jekh Jag” (Under the Starry Heavens a Fire Burns), 2025, Kunsthaus Bregenz. Ảnh: Markus Tretter.

Tại Kunsthaus Bregenz (2025), triển lãm nghệ thuật “Tełe Ćerhenia Jekh Jag” giới thiệu thêm chất liệu sáp và than, tạo thành những tượng người và động vật khổ lớn. Với chuỗi tác phẩm “Jangare”, bà biến các hình tượng ma quỷ (bengoro) trong văn hóa Roma thành những vị thần bảo hộ, nhấn mạnh niềm hy vọng và sự hồi sinh. Ý nghĩa của sáp trong tang lễ Roma được bà khai thác như một biểu tượng của ký ức, nơi nghệ thuật trở thành người giữ ký ức cho cộng đồng.

Kết nối lịch sử, nghệ thuật và công bằng xã hội

Các triển lãm nghệ thuật của Mirga-Tas tại Kunstmuseum Luzern, Tate St. Ives hay Whitworth (Manchester) đều được nhìn nhận như những không gian sắp đặt mang tính cộng đồng, nơi khán giả vừa chiêm ngưỡng vừa tham gia đối thoại về ký ức, lịch sử và sự bền bỉ của văn hóa Roma. Những tác phẩm này đồng thời mở rộng thảo luận về nữ quyền, sinh thái học, và sự đa dạng văn hóa trong nghệ thuật đương đại.

Nguồn: Memory Keeper

Quỳnh Hoa