Liệu các nghệ sĩ nữ có được đánh giá đúng mức?

Các nhà sưu tập, đặc biệt là những người chi tiêu mạnh tay, đang ngày càng mua nhiều tác phẩm của nữ nghệ sĩ. Theo khảo sát toàn cầu của Art Basel và UBS, tỷ lệ tác phẩm của phụ nữ trong bộ sưu tập của giới siêu giàu đã tăng từ 33% (2018) lên 44% (2023). Đáng chú ý, nhóm chi tiêu trên 1 triệu USD dành hơn 50% bộ sưu tập cho nghệ sĩ nữ, con số này ở nhóm chi trên 10 triệu USD cũng tương tự.

Dù số lượng nữ tỷ phú toàn cầu đã tăng 81% từ 2015 (theo UBS), khảo sát cho thấy giới tính không quyết định xu hướng mua tác phẩm nghệ thuật. Tiến sĩ Clare McAndrew khẳng định: “Chúng tôi không thấy sự khác biệt lớn giữa cách nam và nữ chi tiêu cho nghệ sĩ theo giới tính.”

Christian Levett, cựu giám đốc đầu tư và nhà sưu tập nổi tiếng, là một ví dụ điển hình. Năm 2017, ông quyết định chỉ mua tác phẩm của nữ nghệ sĩ, nhận thấy cơ hội sở hữu những kiệt tác thế kỷ 20 với mức giá hợp lý hơn so với nghệ sĩ nam. Một bức tranh Joan Mitchell thập niên 1950 có thể có giá 10 triệu USD, trong khi một tác phẩm tương tự của Jackson Pollock đắt gấp 20 lần.

Levett thành lập FAMM (Femmes Artistes du Musée de Mougins) – bảo tàng tư nhân ở Pháp với gần 100 tác phẩm của 90 nữ nghệ sĩ. Ông khẳng định: “Bảo tàng không nhằm đưa ra tuyên bố về giới tính hay nữ quyền, mà là tạo cơ hội để nghệ thuật của phụ nữ được tôn vinh trong bối cảnh các bảo tàng chủ yếu trưng bày tác phẩm của nam giới.”

Sibylle Rochat, cố vấn nghệ thuật, cũng nhận thấy nhiều nhà sưu tập nam hướng đến nghệ sĩ nữ. “Không phải vì họ cố ý ưu ái phụ nữ, mà vì họ tìm thấy chất lượng cao với mức giá hợp lý,” bà nói.

Sự chênh lệch giá trị này không chỉ do định kiến thị trường mà còn bắt nguồn từ hành trình gian nan của nghệ sĩ nữ. Dù có mặt tại nhiều trường nghệ thuật, họ phải vượt qua nhiều rào cản hơn để đưa tác phẩm ra thị trường. “Ít tác phẩm của họ được giao dịch, nhưng những gì được bán lại có giá cao hơn thay vì bị định giá thấp,” McAndrew nhận định.

Sự thay đổi trong nhận thức về nghệ thuật nữ không chỉ diễn ra ở giới sưu tập tư nhân mà còn tác động đến các tổ chức lớn. Pilar Corrias, chủ sở hữu phòng trưng bày nghệ thuật tại London, nhận định rằng các tổ chức đang nỗ lực bắt kịp sự điều chỉnh lớn trong quy chuẩn nghệ thuật. Bà chỉ ra vai trò quan trọng của giáo dục, khi các nhà sử học nghệ thuật theo chủ nghĩa nữ quyền như Amy Tobin và Alyce Mahon tại Đại học Cambridge đang đào tạo thế hệ chuyên gia mới – những người không còn xem nhẹ nghệ sĩ nữ trong nghiên cứu và triển lãm.

Một ví dụ điển hình là PoMo – bảo tàng nghệ thuật hiện đại và đương đại tại Trondheim, Na Uy, được tài trợ bởi tập đoàn Reitan. Với 60% ngân sách mua tác phẩm dành cho nghệ sĩ nữ, PoMo thể hiện nỗ lực cân bằng giới tính trong bộ sưu tập. Chủ tịch bảo tàng, Monica Reitan, cho rằng để bảo tàng phản ánh tất cả mọi người, thì nghệ thuật trưng bày cũng phải đa dạng. Điều này càng có ý nghĩa khi nghiên cứu về bảo tàng công cộng tại Na Uy cho thấy sự chênh lệch đáng kể giữa nghệ sĩ nam và nữ được đại diện.

Bên cạnh đó, áp lực xã hội cũng thúc đẩy sự minh bạch trong việc sưu tập nghệ thuật. Báo cáo Burns Halperin – sáng kiến phân tích dữ liệu về đại diện trong các bảo tàng – cho thấy một thực trạng kém lạc quan: từ 2008 đến 2020, chỉ 11% tác phẩm được mua tại bảo tàng Mỹ là của nghệ sĩ nữ, và chỉ 2,2% thuộc về nghệ sĩ da đen. Burns và Halperin cho rằng một vài triển lãm nổi bật không thể xóa bỏ hệ thống phân biệt đã tồn tại lâu dài. Trong khi các nhà sưu tập tư nhân đang thay đổi nhanh chóng, các tổ chức lớn vẫn giống như một con tàu nặng nề, chậm rãi điều chỉnh hướng đi.

Điều thú vị là, dù số lượng tác phẩm của nữ nghệ sĩ trong bộ sưu tập ngày càng tăng, phần lớn nhà sưu tập không chủ đích ưu tiên theo giới tính. Tiến sĩ McAndrew nhận xét: “Một số người thực sự muốn hỗ trợ nghệ sĩ nữ hoặc những thị trường bị bỏ qua, nhưng đa phần đơn giản là mua những gì họ thấy và những gì được chào bán.” Điều này phản ánh xu hướng chung của thị trường, khi tỷ lệ nghệ sĩ nữ trong các phòng trưng bày đã tăng từ 36% (2018) lên 46% (2023).

Sự cạnh tranh để sở hữu tác phẩm của các nữ nghệ sĩ tài năng cũng ngày càng gay gắt. Sibylle Rochat cho biết: “Tôi phải đấu tranh mỗi ngày để có được tác phẩm, danh sách chờ ngày càng dài.” Giá trị các tác phẩm cũng tăng mạnh – tại Art Basel Paris 2023, tác phẩm đắt nhất trong buổi xem trước VIP là điêu khắc nhện của Louise Bourgeois (1996), được bán với giá 22,5 triệu USD.

Dù vậy, Pilar Corrias – người đại diện cho 68% nghệ sĩ nữ – vẫn nhấn mạnh sự cần thiết của cuộc đối thoại về sự công bằng trong nghệ thuật: “Nếu chúng ta ngừng nói về nhu cầu phụ nữ được coi trọng ngang hàng với nam giới, mọi người sẽ nghĩ rằng mọi thứ đã xong. Nhưng chuẩn mực cần được sửa chữa đúng cách, để rồi theo thời gian, nó không còn là sự điều chỉnh – mà trở thành điều hiển nhiên.”

Biên dịch: Phương Anh

Nguồn: Art Basel