Vinh danh người phụ nữ da đen đầu tiên trong lịch sử mỹ thuật Canada

( Edith Macdonald Brown )

Trong suốt cuộc đời, họa sĩ Edith Hester MacDonald-Brown chủ yếu vẽ tranh để chia sẻ với bạn bè và người thân, nhưng không có nhiều cơ hội để giới thiệu tác phẩm đến công chúng. Gần 70 năm sau khi bà qua đời, các sáng tác của bà mới chính thức được ghi nhận. Bà hiện được công nhận là người phụ nữ da đen đầu tiên trong lịch sử mỹ thuật Canada. Triển lãm cá nhân đầu tiên của bà đang được tổ chức tại Phòng trưng bày Nghệ thuật của Đại học Mount Saint Vincent (MSVU), tỉnh Nova Scotia – nơi bà sinh ra và lớn lên. Bộ sưu tập bao gồm các bức phong cảnh thiên nhiên và tranh tĩnh vật hoa.

Theo Adrienne R. Johnson – nghiên cứu sinh tiến sĩ tại Đại học McGill chuyên ngành tranh phong cảnh của người Canada gốc Phi – các tác phẩm của họa sĩ MacDonald-Brown đánh dấu bước đầu tiên của phụ nữ da đen trong lĩnh vực mỹ thuật hàn lâm tại Canada. Bà là hậu duệ của nhóm Black Loyalists thế kỷ 18 – những người đã thành lập nên cộng đồng người da đen đầu tiên ở Nova Scotia. Điều này không chỉ mở rộng hiểu biết về lịch sử Canada mà còn làm phong phú thêm các diễn ngôn về nghệ thuật trước Thế chiến thứ nhất.

( Edith MacDonald Brown, Untitled, (Flower bowl – pansies) (1911). Collection of the Brown-Howe Family, Africville, NS. Photo: Keely Hopkins, courtesy of MSVU Art Gallery.)

Triển lãm “From Africville: The Paintings of Edith MacDonald-Brown (1886–1954)” diễn ra đến ngày 26/4/2025, được hiện thực hóa nhờ công trình nghiên cứu của David Woods – họa sĩ, giám tuyển và là thành viên sáng lập Mạng lưới Nghệ sĩ Da đen vùng Atlantic. Ông biết đến MacDonald-Brown thông qua con gái của bà, Ruth, vào những năm 1980 và bắt đầu thu thập, bảo tồn các tác phẩm của bà từ cuối thập niên 1990.

Từ đó đến nay, Woods đã xác minh được 13 bức tranh của họa sĩ MacDonald-Brown, trong đó có 9 bức được trưng bày lần này. Nhiều tác phẩm đã được phục chế trước khi triển lãm mở cửa. Quá trình nghiên cứu và kết nối với hậu duệ của bà vẫn đang tiếp tục nhằm bảo tồn và lan tỏa di sản của một nghệ sĩ từng bị lãng quên.

Edith MacDonald-Brown sinh ngày 17/12/1886 tại Africville – một cộng đồng người da đen nằm ở phía bắc Halifax. Tại đây, bà lớn lên trong một gia đình trung lưu và phụ giúp mẹ trong cửa hàng tạp hóa.

( Edith MacDonald Brown, Untitled, (Red and yellow flowers) (1899). Collection of the Brown-Howe Family, Africville, NS. Photo: Keely Hopkins, courtesy of MSVU Art Gallery.)

Năm 1898, bà chuyển đến Montreal, nơi có tác phẩm đầu tay mang tên Untitled, (Red and yellow flowers) – được sáng tác khi bà còn là thiếu niên. Johnson cho rằng có khả năng họa sĩ MacDonald-Brown từng học mỹ thuật tại khu vực đó và có thể đã tham gia Hội Phụ nữ Nghệ thuật Montreal.

Các tác phẩm của bà phản ánh phong cách học thuật châu Âu phổ biến cuối thế kỷ 19, với nét vẽ tỉ mỉ, màu sắc trung tính và bố cục truyền thống. Một ví dụ tiêu biểu là bức Untilted, ( Flower Bowl) năm 1911 – được cho là lấy cảm hứng từ tác phẩm của họa sĩ người Pháp Paul de Longpré.

( Edith MacDonald-Brown, Untitled, (Deer in Forest) (1901). Collection of the Brown-Howe Family, Africville, NS. Photo: Keely Hopkins, courtesy of MSVU Art Gallery.) 

Johnson nhận định rằng, mặc dù theo đuổi những đề tài tĩnh vật và phong cảnh quen thuộc, họa sĩ MacDonald-Brown vẫn cho thấy nỗ lực vượt khỏi giới hạn mà xã hội áp đặt lên phụ nữ thời đó. Bà có thể đã sáng tác ngoài trời – điều không phổ biến đối với phụ nữ, đặc biệt là phụ nữ da đen vào đầu thế kỷ 20. Đây có thể là một dấu hiệu cho thấy sự tự do trong lựa chọn chủ đề của bà, bất chấp bối cảnh xã hội hạn chế.

Tác phẩm cuối cùng được biết đến của họa sĩ MacDonald-Brown là một bức tĩnh vật vẽ năm 1913. Sau năm 1914, bà trở về quê nhà và kết hôn, không còn ghi nhận tác phẩm mới nào. Có khả năng bà đã ngừng sáng tác, tuy nhiên, cũng có thể còn nhiều tác phẩm của bà chưa được phát hiện.

Johnson tin rằng vẫn còn nhiều tranh của các họa sĩ Canada gốc Phi bị lãng quên trong các không gian riêng tư như gác mái, nhà kho hoặc phòng khách. Bà dẫn ví dụ về một bức tranh màu nước bị bỏ quên của George M. Crawford – một trong những họa sĩ da đen đầu tiên của Canada – được tìm thấy tại một xưởng mộc ở Ontario.

( Edith MacDonald-Brown, Untitled, (Lake Scene) (1909). Collection of the Brown-Howe Family, Africville, NS. Photo: Keely Hopkins, courtesy of MSVU Art Gallery.)

Họa sĩ MacDonald-Brown qua đời đúng vào sinh nhật lần thứ 68, năm 1954 – mười năm trước khi thành phố Halifax bắt đầu phá bỏ Africville. Việc dỡ bỏ này là một phần của làn sóng tái thiết các khu dân cư da đen trên khắp Canada thời đó. Mãi đến năm 2010, thành phố mới chính thức xin lỗi và công nhận Africville là di sản lịch sử, hiện đã trở thành một khu tưởng niệm với bảo tàng riêng.

Đối với Johnson, việc phát hiện tranh của họa sĩ MacDonald-Brown không chỉ là bằng chứng rõ ràng về sự tham gia của người Canada gốc Phi trong nghệ thuật phương Tây, mà còn mang ý nghĩa cá nhân sâu sắc. Là một sinh viên nghiên cứu lịch sử mỹ thuật da đen, bà từng cảm thấy bối rối và thất vọng khi chỉ thấy các hiện vật dân tộc học hoặc tác phẩm đương đại sau năm 1990. Chính điều đó đã thôi thúc bà đào sâu vào nghệ thuật cổ điển và tìm đến những nghệ sĩ như MacDonald-Brown.

David Woods – giám tuyển triển lãm – từng hứa với Ruth, con gái của bà, rằng ông sẽ tổ chức một buổi triển lãm riêng cho mẹ cô. Sau nhiều năm nỗ lực, lời hứa ấy đã được thực hiện. “Chúng ta thật may mắn khi vẫn còn lưu giữ được những di sản này sau hơn 100 năm để tôn vinh bà,” ông chia sẻ.

Triển lãm “Từ Africville: Tranh của Edith MacDonald-Brown (1886–1954)” hiện đang mở cửa tại Phòng trưng bày Nghệ thuật MSVU ở Halifax, Nova Scotia, đến ngày 26 tháng 4 năm 2025.

Nguồn : Canada’s First Black Woman Artist Is Celebrated in a Landmark Museum Show

Biên dịch : Bảo Long