Tranh ghép phong cảnh giấy của He Jian ( Phần 1)

He Jian 何健 — Nghệ sĩ lưu động
“Sự giàu có của lữ khách Jian He chính là nghệ thuật của anh ấy”

Chân dung người nghệ sĩ trong xưởng vẽ ở Bắc Kinh, 2020

Cuộc gặp gỡ với He Jian diễn ra tại Faurschou Foundation trong khuôn khổ một dự án hợp tác với họa sĩ Liu Xiaodong, thời điểm anh còn là trợ lý tại xưởng vẽ của Liu. Khi ấy, không ai ngờ rằng người nghệ sĩ trẻ tuổi ấy lại sở hữu một kho tàng sáng tác phong phú, được ghi lại trong danh mục tác phẩm kéo dài đến năm 2012, vừa được anh chia sẻ sau khi tốt nghiệp Kunsthochschule Kassel, Đức. Có một điều thú vị là trong thời gian Documenta diễn ra tại Kassel, cũng có mặt một người từng ở đó vài ngày—ngay khi He Jian vẫn còn đang học tập và sinh sống nơi đất khách. Họ không hề biết rằng, nhiều năm sau, hành trình của mình sẽ giao thoa tại Bắc Kinh. Chính những giao điểm bất ngờ, như thể được dàn dựng bởi số phận, đã khiến những cuộc gặp gỡ giữa các nghệ sĩ trở nên sâu sắc và không thể nào quên.

Khi Năm Dần khởi đầu vào năm 2022—hai năm sau thời khắc thế giới bị đảo lộn bởi đại dịch—nhiều điều đã đổi thay. Thế giới bỗng chậm lại, trở nên tĩnh lặng hơn, cho phép con người có nhiều khoảng lặng để chiêm nghiệm. Những chuyến đi trở nên hiếm hoi, và trong sự lặng yên ấy, ký ức về những vùng đất xa xôi cùng những mối quan hệ thoáng qua bỗng trở thành suối nguồn tư duy mới. Câu hỏi dấy lên: Liệu những cuộc gặp gỡ ấy, những hành trình ấy, đã ảnh hưởng đến đời sống nội tâm ra sao? Chính trong bối cảnh ấy, nghệ thuật của He Jian ra đời như một di sản trực tiếp của thời kỳ dịch chuyển dễ dàng, đồng thời là cánh cửa dẫn vào thế giới nội tâm qua những bức tranh ghép phong cảnh bằng giấy mang sắc thái bán trừu tượng.

He Jian sinh năm 1980 tại Bắc Kinh, theo học ngành Giáo dục Nghệ thuật tại Cao đẳng Mỹ thuật trực thuộc Đại học Sư phạm Thủ đô, và sau đó tốt nghiệp chuyên ngành Mỹ thuật tại Kunsthochschule Kassel năm 2011. Trong quãng thời gian sống tại Đức, He Jian không chỉ học tiếng Đức mà còn đắm mình trong văn hóa và phong tục bản địa—những yếu tố ngấm ngầm nhưng hiện diện rõ rệt trong các tác phẩm của anh.

Điều làm nên nét độc đáo trong góc nhìn của He Jian chính là kinh nghiệm làm du khách ở một xứ sở xa lạ rồi quay về quê hương—một hành trình được cựu giáo sư Dorothee von Windheim diễn tả như sự tích lũy của cải, không phải bằng vàng bạc, mà bằng trải nghiệm sống và sự biến đổi sâu sắc của cái nhìn. “Khi trở về,” bà viết, “anh ấy đã tích lũy được một lượng của cải nhất định, hoàn toàn độc lập với ví tiền của mình—sự giàu có của lữ khách He Jian chính là nghệ thuật của anh ấy.”

Tác phẩm đầu tay

Những sáng tác đầu tay của He Jian mang hình hài của những bản phác thảo kỳ quái, gợi nhớ đến hoạt hình nhưng nhuốm màu ma mị. Thoạt nhìn, chúng có thể gợi sự hồn nhiên, ngây ngô như nét vẽ trẻ thơ, song khi quan sát kỹ, một bầu không khí đen tối và bất an dần hiện ra. Đầu lâu, bướm và những nhân vật hoạt hình không đầu xuất hiện như những bóng ma lơ lửng trên bề mặt giấy—mỏng manh như da người, tựa vải vóc hoặc những chất liệu hữu cơ đang phân rã. Chúng không chỉ là hình ảnh mà còn là biểu tượng của một thế giới chao đảo giữa cái sống và cái chết, giữa ký ức và sự quên lãng.

O.T. / không có tiêu đề, 2008. (Bướm)

Giấy luôn là phương tiện chủ đạo trong nghệ thuật của He Jian, được ông xử lý như một chất liệu sống. Thay vì dùng giấy như nền, ông thoa chất liệu lên nó như cách một họa sĩ phủ sơn lên vải, biến giấy thành bề mặt linh hoạt chứa đựng biểu cảm. Màu sắc trong tác phẩm gần như bị tước bỏ, chỉ còn những dải đen trắng và đôi khi là sắc nâu đỏ mờ nhạt—những gam màu không mang tính trang trí, mà như phần dư âm của những điều đã bị rút cạn sinh khí. Ở các tác phẩm gần đây, He Jian sử dụng nhiều lớp giấy để tạo chiều sâu không gian, khiến mỗi tác phẩm trở thành một dạng địa hình cảm xúc—những bức tranh ghép phong cảnh không chỉ để nhìn mà còn để cảm nhận như một ký ức được khâu vá lại.

Phong cảnh 12, 2020. Kỹ thuật hỗn hợp, giấy trên vải,
130 x 180 cm

Đen và trắng trong tranh của Jian

Về việc lựa chọn đen trắng, He Jian từng nhấn mạnh đó là một quyết định có ý thức nhằm làm nổi bật bản chất sự vật và khám phá không gian—vật lý và tâm lý. Trong lời giải thích của mình, nghệ sĩ cho rằng màu sắc dễ làm người xem dừng lại ở bề mặt, trong khi bộ lọc đơn sắc giúp "nhìn xuyên qua mặt tiền", đi vào cấu trúc nội tại của hình ảnh. Tác phẩm, vì thế, trở thành một thực thể không gian hơn là một hình ảnh thuần túy. Tác động thị giác của đen trắng, theo ông, tương tự như phim cổ điển—nơi sự thiếu vắng màu sắc mở ra một kiểu quan sát khác biệt, tinh tế hơn, nơi từng đường viền đều có thể chứa đựng nhiều tầng ý nghĩa. Trải nghiệm văn hóa Đức tại Kassel đã góp phần định hình lựa chọn thẩm mỹ ấy.

Phong cảnh 9, 2019. Kỹ thuật hỗn hợp, giấy trên vải,
150 x 100 cm

Trong tác phẩm in mang tựa đề Schief/wonky, người xem đối diện với hình ảnh một con tàu khổng lồ nghiêng ngả trên đại dương, như thể sắp đổ nhào vào bóng tối. Các đường viền trắng được vẽ như phấn trên bảng đen—thô sơ, mong manh, không hoàn chỉnh. He Jian không đưa ra câu trả lời, mà gợi mở câu hỏi: liệu con tàu sẽ lật? Số phận của nó là gì? Một nhân vật bị bịt mắt đứng đó, như hiện thân cho sự mù lòa của con người trước vận mệnh, và cho sự bất lực trước những điều vượt khỏi khả năng kiểm soát. Tuy nhiên, He Jian không tuyên bố điều gì là tuyệt đối. Luôn có một vùng xám, một khoảng lặng chưa xác định mà nghệ sĩ muốn gìn giữ—một không gian nghệ thuật lửng lơ giữa trừu tượng và cụ thể, giữa hoàn thiện và dang dở, giữa đen và trắng.

Hình ảnh con tàu nghiêng vì vậy không chỉ là một khung cảnh—nó là một căng thẳng hiện hình, là biên giới giữa thế giới con người và thế giới phi nhân loại. Những đường phấn trắng gợi cảm giác chưa hoàn tất, trong khi nền đen đặc quánh lại như màn đêm phủ lên biển khơi, mang đến cảm giác trọn vẹn kỳ lạ. Con tàu ấy, trong sự lệch lạc của nó, không chỉ trôi giữa sóng nước mà còn giữa những câu hỏi chưa lời giải.

Schief / wonky, 2010. In màu trên DIN A4, vải bạt, bút chì

(Xem phần 2)

(Xem phần 3)

Nguồn: China Art Lover

Biên dịch: Trang Lê