'Sóng Lừng' của Hokusai: Tác Phẩm Kinh Điển Thay Đổi Lịch Sử Hội Họa

( Katsushika Hokusai, Under the Wave off Kanagawa (Kanagawa oki nami ura) from the series "Thirty-Six Views of Mount Fuji (Fugaku sanjurokkei)" (ca. 1830–32 )

Bản in khắc gỗ Nhật Bản của họa sĩ Katsushika Hokusai, thường được biết đến với tên gọi "Sóng Lừng" (The Great Wave), là một trong những hình ảnh nổi tiếng và được sao chép rộng rãi nhất trên thế giới. Tác phẩm nổi tiếng này xuất hiện trên vô số vật phẩm, từ cốc và sổ tay, đến khăn quàng cổ và ô dù, thậm chí còn có mặt trên bàn phím biểu tượng cảm xúc (emoji). Nhiều phiên bản của bản in này hiện có mặt trong các bộ sưu tập công cộng và tư nhân trên toàn cầu; một phiên bản hiện đang được trưng bày tại Bảo tàng Mỹ thuật Montreal, khiến một số khách tham quan lần đầu tiên thấy nó phải ngạc nhiên trước kích thước nhỏ bé của nó. Với kích thước chỉ dưới 15 inch chiều rộng và 10 inch chiều cao, bản in nổi tiếng này thực sự khá nhỏ.

Được tạo ra trong khoảng thời gian từ năm 1830 đến 1832, dưới thời kỳ Edo của Nhật Bản, bản in này mô tả ba chiếc thuyền đang đối mặt với một con sóng khổng lồ, với núi Phú Sĩ ở phía xa. Tên chính thức của tác phẩm là "Kanagawa oki nami ura", hay "Dưới Làn Sóng Ngoài Khơi Kanagawa", và đây là bản in đầu tiên trong series "Ba Mươi Sáu Quang Cảnh Núi Phú Sĩ". Tác phẩm này thuộc phong cách và truyền thống ukiyo-e, một thể loại nghệ thuật trang trí Nhật Bản bao gồm các bản in khắc gỗ và tranh vẽ, thường mô tả những người dân thường (thường là tầng lớp xã hội thấp hơn, như diễn viên và kỹ nữ) cũng như phong cảnh, thực vật và động vật.

( Katsushika Hokusai, Shower Below the Summit (Sanka hakuu) from the series “Thirty-Six Views of Mount Fuji (Fugaku sanjurokkei)” (ca. 1830–33). Collection of the Art Institute of Chicago.)

Những góc nhìn lơ lửng phía trên chủ thể, các mảng màu phẳng, cùng với cách thể hiện chính xác và rõ ràng đều là những đặc điểm chung của thể loại này và vẫn được nhận diện là một thẩm mỹ lịch sử đặc trưng của Nhật Bản. Hokusai sinh năm 1760 trong một gia đình thợ thủ công và bắt đầu vẽ – theo một số ghi chép – từ năm sáu tuổi. Ông học việc với một thợ khắc gỗ năm 14 tuổi, và năm 18 tuổi, ông gia nhập xưởng của Katsukawa Shunshō, một họa sĩ làm việc theo phong cách ukiyo-e và tập trung vào hình ảnh các diễn viên, kỹ nữ và các nhân vật phổ biến khác ở các thành phố của Nhật Bản.

Loạt bản in đầu tiên của Hokusai, mô tả các diễn viên Kabuki, được xuất bản vào năm 1779. Ông tiếp tục làm việc theo phong cách truyền thống cho đến đầu những năm 1790, sau đó ông bắt đầu thử nghiệm với phong cách và bố cục. Điều này bao gồm việc áp dụng các kỹ thuật hội họa châu Âu mà ông có thể đã tiếp cận thông qua các bản khắc đồng của Pháp và Hà Lan. Chúng được du nhập vào đất nước này bất chấp chính sách cô lập quốc gia nghiêm ngặt, mà cuối cùng đã kết thúc vào giữa những năm 1850.

( Katsukawa Shunsho, Sumo Wrestlers of the Eastern Group: Kurateyama Yadayû and Izumigawa Rin’emon (1775–1785)

Hokusai, tên họ là Katsushika, chỉ là một trong những tên mà họa sĩ này được biết đến. Ông thường xuyên đổi tên mới như một phần trong cuộc đời và sự nghiệp của mình, sử dụng ít nhất 30 tên khác nhau trong suốt cuộc đời. Mặc dù việc sử dụng các tên khác nhau không phải là điều bất thường đối với các họa sĩ Nhật Bản trong thời kỳ đó, nhưng Hokusai đã đưa nó lên một tầm cao mới. Nhìn lại, những thay đổi thường xuyên này đã giúp các học giả và nhà sử học hệ thống hóa các giai đoạn trong cuộc đời và sự nghiệp của họa sĩ. Ông bắt đầu sử dụng tên "Hokusai" vào khoảng đầu thế kỷ 19, và đây vẫn là tên gọi được biết đến rộng rãi nhất của ông.

Ngay cả với một sự nghiệp kéo dài hơn 70 năm, các tác phẩm của Hokusai vẫn vô cùng đồ sộ. Ước tính tổng số tác phẩm của ông lên tới hơn 30.000, bao gồm các bức tranh, phác thảo và bản in. Mặc dù có thể tìm thấy cái nhìn sâu sắc về lịch sử hội họa Nhật Bản và quỹ đạo sự nghiệp của Hokusai trong bất kỳ tác phẩm nào của ông, nhưng "Dưới Làn Sóng Ngoài Khơi Kanagawa" vẫn tiếp tục thu hút sự chú ý của thế giới, gần hai thế kỷ sau khi nó được tạo ra.

Dưới đây là ba sự thật ít được biết đến hơn về bản in mang tính biểu tượng này:

( The pigment Prussian blue, or Berliner Blau. )

 Đột Phá Với Sắc Xanh:

Một trong những yếu tố hấp dẫn nhất của "Dưới Làn Sóng Ngoài Khơi Kanagawa" của Hokusai là việc sử dụng màu xanh lam sống động và đa dạng. Mặc dù ngày nay chúng ta có thể không nghĩ những gam màu này là kỳ lạ hay đặc biệt, nhưng vào thời điểm đó, sự phát triển của một loại màu xanh lam ổn định là một bước tiến vượt bậc trong khám phá khoa học.

Khoảng năm 1705, nhà sản xuất bột màu Thụy Sĩ Johann Jacob Diesbach đã cố gắng tạo ra một loại bột màu đỏ, và vô tình sử dụng một hợp chất chứa dầu độc hại do nhà giả kim người Đức Johann Konrad Dippel tạo ra (người mà ông chia sẻ phòng thí nghiệm để tiết kiệm chi phí). Kết quả không mong muốn là một màu xanh lam rực rỡ và ổn định (nghĩa là không dễ phai màu hoặc hư hỏng khác), sau này được đặt tên là xanh Phổ (Prussian blue). Trước đây, các sắc thái tương tự chỉ có thể đạt được bằng cách nghiền nát đá quý Lapis Lazuli rất đắt tiền, được khai thác từ những ngọn núi ở Afghanistan.

( Swatch of Prussian blue oil paint )

Loại bột màu mới đã dẫn đến một "cơn sốt xanh" quét khắp châu Âu, với màu sắc xuất hiện trong mọi thứ từ quần áo, tranh vẽ cho đến giấy dán tường. Ngay cả lá trà cũng được nhuộm màu để theo kịp thời trang, một hành động, như người ta có thể tưởng tượng, cực kỳ độc hại. Mãi đến đầu những năm 1800, khi một doanh nhân Trung Quốc phát triển một phiên bản mới của công thức, màu sắc này mới đến thị trường châu Á. Mặc dù vào thời điểm đó Nhật Bản vẫn duy trì các quy định nhập khẩu nghiêm ngặt, nhưng bột màu xanh lam này nhanh chóng xuất hiện trong bối cảnh in ấn ở Osaka.

Sự ra đời của màu xanh lam đã gây ra những chấn động tương tự như những gì đã thấy ở châu Âu, với các họa sĩ sử dụng màu sắc này rộng rãi – bao gồm cả Hokusai. Người Nhật gọi nó là "Bero", một từ phái sinh từ "Berlyns blaauw", tiếng Hà Lan có nghĩa là "Xanh Berlin" (Hà Lan có đặc quyền thương mại thông qua một cảng ở Nagasaki). Nhóm Nghiên cứu Khoa học của Bảo tàng Nghệ thuật Metropolitan đã tiến hành phân tích quang phổ phiên bản "Dưới Làn Sóng Ngoài Khơi Kanagawa" của bảo tàng và phát hiện ra rằng thay vì hoàn toàn sử dụng màu xanh lam mới vào thời điểm đó, các thợ in đã tỉ mỉ phủ nó bằng một loại bột màu truyền thống hơn làm từ cây chàm, có sắc thái thép hơn.

Kết luận là lần in đầu tiên bao gồm hỗn hợp xanh Phổ và chàm, với lần thứ hai phủ xanh Phổ nguyên chất, để tạo ra hiệu ứng tinh tế hơn. Kết quả là những gì chúng ta thấy ngày nay: một sự nhấp nhô năng động của các gam màu xanh lam trong bề mặt nước, truyền tải một cảm giác chuyển động mạnh mẽ.

( Printing-block (woodblock). Outline block (omohan) cut for a modern fascimile (2017) reproduction of Under the Wave off Kanagawa by Katsushika Hokusai.)

 Ban Đầu Không Được Coi Là "Nghệ Thuật"

Người ta ước tính rằng ban đầu có khoảng 1.000 phiên bản "Dưới Làn Sóng Ngoài Khơi Kanagawa" được in, và tổng cộng có hơn 8.000 bản được sản xuất. Tuy nhiên, những bản in này – và ukiyo-e nói chung – không được coi là "mỹ thuật" ở Nhật Bản. Chúng được sản xuất và bán với giá rẻ, và được coi nhiều hơn là thiết kế thương mại. Vì lý do này, nhiều bản in ban đầu không được bảo quản tốt, phần lớn bị hư hỏng hoặc đơn giản là bị vứt bỏ. Trong số hàng nghìn bản được sản xuất ban đầu, ước tính số lượng còn tồn tại chỉ là hàng trăm. Điều làm cho các bản in trở nên quý hiếm hơn nữa là các bản khắc gỗ thường được sử dụng cho đến khi bị hỏng, có nghĩa là các phiên bản sau của bản in cho thấy dấu hiệu hao mòn và hư hỏng.

Tâm lý không coi là nghệ thuật cuối cùng đã không thay đổi cho đến khi Nhật Bản mở một số cảng cho các nước khác vào năm 1859, sau đó một làn sóng (tạm dịch là "sóng") ukiyo-e và các hình thức nghệ thuật Nhật Bản khác đã lan truyền khắp thế giới. Bị cuốn hút bởi những tác phẩm này, chúng trở thành một món quà lưu niệm và xuất khẩu phổ biến, dẫn đến sự quan tâm mới trong ngành. Mặc dù được coi là một hình thức nghệ thuật thô sơ, nhưng tính thẩm mỹ của những bản in khắc gỗ này được phương Tây coi là nghệ thuật Nhật Bản tinh túy. Đây là một quan niệm vẫn còn tồn tại cho đến ngày nay.

Nỗi ám ảnh với ukiyo-e và đặc biệt là "Dưới Làn Sóng Ngoài Khơi Kanagawa" của Hokusai vẫn còn mạnh mẽ. Đầu năm nay, một phiên bản xuất sắc của bản in đã được bán đấu giá tại Christie's New York với giá 2,76 triệu đô la – cao hơn nhiều lần so với giá gốc, vốn chỉ tương đương với một bát mì khiêm tốn.

( Vincent van Gogh, The Starry Night (1889). Collection of the Museum of Modern Art, New York )

 Ảnh Hưởng Quốc Tế

Dòng chảy của nghệ thuật, thủ công và các vật liệu văn hóa Nhật Bản khác vào châu Âu vào thế kỷ 19 đã có ảnh hưởng sâu sắc, dẫn đến sự trỗi dậy của cái gọi là "La Japonaise" hay "Japonisme," một thuật ngữ tiếng Pháp dùng để chỉ cơn sốt mọi thứ liên quan đến Nhật Bản ở thế giới phương Tây. Ảnh hưởng của cơn sốt này được nhìn thấy rộng rãi trong các tác phẩm của những người theo trường phái Ấn tượng, với các họa sĩ như Claude Monet bao gồm trang phục và quạt truyền thống Nhật Bản trong một bức tranh về vợ ông, có tựa đề "Camille Monet trong Trang Phục Nhật Bản" (1876). Sau khi chuyển đến Giverny vào năm 1883, ông đã thêm một cây cầu Nhật Bản vào khu vườn của mình, cây cầu này trở thành một phần cố định trong nhiều bức tranh của ông.

Lấy cảm hứng cụ thể từ các bản khắc gỗ, Mary Cassatt đã tạo ra một loạt các bản khắc sử dụng các mảng màu, đường nét và góc nhìn tương tự, như có thể thấy trong tác phẩm "Ôm Ấp Mẫu Tử" (Maternal Caress) của bà (1890–91).

( Claude Monet, La Japonaise (Camille Monet in Japanese Costume) (1876). Collection of the Museum of Fine Arts, Boston )

Những xem xét gần đây về "Dưới Làn Sóng Ngoài Khơi Kanagawa" của Hokusai và ảnh hưởng của nó đã kết nối hình ảnh này với một tác phẩm nghệ thuật khác tranh giành vị trí nổi tiếng nhất thế giới: "Đêm Đầy Sao" (The Starry Night) của Vincent van Gogh (1889). Từ lâu đã biết rằng van Gogh là một nhà sưu tập và ngưỡng mộ các bản in Nhật Bản, nhưng vào năm 2018, Martin Bailey – một chuyên gia về Van Gogh và phóng viên của Art Newspaper – đã xuất bản một bài viết kết nối hai tác phẩm mang tính biểu tượng này.

Bailey trích dẫn các bức thư do họa sĩ viết cho anh trai Theo của mình "Sóng của Hokusai" là những móng vuốt, chiếc thuyền bị mắc kẹt trong đó, bạn có thể cảm nhận được") và quan sát sự tương đồng trong việc sử dụng phong phú màu xanh lam và bố cục xoáy. Ông gợi ý rằng sự gặp gỡ của Van Gogh với họa sĩ ukiyo-e và tác phẩm của ông đã truyền cảm hứng và có thể có ý nghĩa quan trọng đối với việc hoàn thành "Đêm Đầy Sao".

Nguồn : Hokusai’s ‘The Great Wave’ Crashed Into Art History—and Changed It

Biên dịch : Bảo Long