Nghệ thuật cắt giấy tinh xảo của bà từng bán chạy hơn cả Rembrandt. Vậy ai là bậc thầy Hà Lan được biết đến với biệt danh “Minerva của những chiếc kéo”?

( Chân dung Joanna Koerten của Jacobus Houbraken, sau bức tranh của David van der Plaas )

" Bà ấy từng cực kỳ nổi tiếng khi còn sống,” Virginia Treanor, giám tuyển cao cấp tại Bảo tàng Quốc gia Phụ nữ trong Nghệ thuật (National Museum of Women in the Arts – NMWA) ở Washington, D.C., cho biết. “Bà nổi tiếng đến mức những người đi du ngoạn châu Âu trong hành trình Grand Tour đều phải ghé thăm để gặp bà. Họ thường để lại những dòng cảm ơn và lời khen trong sổ lưu bút của bà.”
Koerten làm việc với nhiều chất liệu khác nhau, từ màu nước đến sáp, nhưng chính những tác phẩm cắt giấy – với đường cắt tinh vi, chuẩn xác tạo nên những hình ảnh phức tạp rực rỡ – đã mang lại danh tiếng cho bà. Dù từng đạt đến đỉnh cao của thành công, ngày nay di sản của Koerten lại ít được biết đến, ngay cả trong giới giám tuyển. Chỉ còn khoảng 15 tác phẩm của bà được biết là vẫn tồn tại, và chúng hiếm khi được trưng bày công khai.

( Johanna Koerten, Chân dung của William III (khoảng 1700). Bảo tàng Stedelijk De Lakenhal, Leiden, mượn dài hạn từ Ars Aemula Naturae )

Điều đáng chú ý hơn cả là ba tác phẩm cắt giấy của Koerten hiện đang được trưng bày trong triển lãm “Women Artists From Antwerp to Amsterdam, 1600–1750” tại NMWA, do Treanor và Frederica van Dam – giám tuyển mảng hội họa cổ tại Bảo tàng Mỹ thuật Ghent – đồng tổ chức. (Triển lãm này sẽ được đưa đến Ghent vào mùa xuân tới.) Triển lãm mang tính khám phá sâu sắc này tập hợp gần 150 tác phẩm của 40 họa sĩ nữ đến từ các vùng đất thấp trong thế kỷ 17. Nhiều tác phẩm trong số này, bao gồm cả ba tác phẩm của Koerten, lần đầu tiên được trưng bày tại Hoa Kỳ.
“Đây thực sự là một khoảnh khắc hiếm có – khi được chiêm ngưỡng không chỉ một mà đến ba tác phẩm của bà,” Treanor nói. Triển lãm cũng bao gồm các tác phẩm của những họa sĩ nổi tiếng hơn như Judith Leyster, Clara Peeters và Rachel Ruysch, đồng thời đặt ra câu hỏi về những định kiến tồn tại lâu dài trong lịch sử phụ nữ trong nghệ thuật. Lịch sử thường coi các nữ họa sĩ là những trường hợp ngoại lệ, hiếm hoi; tuy nhiên, triển lãm này – với số lượng phong phú các tác phẩm trong lĩnh vực hội họa và nghệ thuật thị giác – mang lại một góc nhìn mới mẻ, mở ra cách tiếp cận khác về đóng góp của phụ nữ.

( Nicolaes Maes, Người thợ làm ren (khoảng năm 1656). Bảo tàng Nghệ thuật Metropolitan, New York )

Triển lãm không chỉ giới thiệu các họa sĩ, mà còn tôn vinh những người thợ làm ren, những người sáng tạo ra các loại vải được săn đón với giá cao ngất, cùng với các nghệ nhân khảm gỗ, nghệ nhân vẽ thực vật, và nhiều lĩnh vực khác. Giữa vô vàn gương mặt nữ nghệ sĩ tài năng ấy, Koerten vẫn nổi bật đặc biệt – với di sản được đánh dấu bởi cả đỉnh cao rực rỡ và sự lãng quên gần như tuyệt đối sau đó.

“Minerva của những chiếc kéo”

Sinh ra tại Amsterdam trong một gia đình theo đạo Mennonite, cuộc đời của Koerten gắn bó trọn vẹn với nghệ thuật của mình. Ngay từ khi còn nhỏ, bà đã bộc lộ niềm say mê sâu sắc trong việc tái hiện thế giới xung quanh. Bà kết hôn khá muộn, ở tuổi 41; người chồng trẻ hơn vài tuổi – Adrian Blok – là người luôn hết lòng ủng hộ sự nghiệp của bà. Sau khi Koerten qua đời, ông đã xuất bản Stamboek, một tập thơ được viết để tưởng nhớ bà, và bản sao của tập này hiện cũng được trưng bày trong triển lãm.
Một minh chứng khác cho danh tiếng của bà là việc bà được nhắc đến trong bộ sưu tập tiểu sử nghệ sĩ có tầm ảnh hưởng của họa sĩ và nhà văn người Hà Lan Arnold Houbraken – The Great Theatre of Netherlandish Painters and Paintresses (1718–1721). Tiểu sử của bà đi kèm một bức chân dung và nhiều lời ca ngợi. Nhà sử học nghệ thuật Martha Moffitt Peacock tóm tắt rằng: “Các bậc vương giả, nhà cai trị và nhiều nhân vật quyền thế đã đến Amsterdam để xem các tác phẩm cắt giấy của bà và đều kinh ngạc trước chất lượng tuyệt vời của chúng… Nữ hoàng Mary của Anh và nhiều nữ lãnh đạo khác cũng được liệt kê là người bảo trợ cho nghệ thuật của bà.” Peacock cũng lưu ý rằng Houbraken từng khẳng định Koerten hoàn toàn có thể trở thành một họa sĩ vĩ đại, nhưng nhờ trí tuệ vượt trội, bà đã chọn con đường cắt giấy và nhờ đó tạo dựng tên tuổi vĩnh hằng cho mình.
 

( Johanna Koerten, Chân dung Peter Đại đế, Sa hoàng Nga (1697–1715). Bộ sưu tập của Bảo tàng Rijksmuseum )

Nghệ thuật cắt giấy, dệt may và thủy tinh đều được đánh giá cao ở các vùng đất thấp trong thế kỷ 17, và các nhà sưu tập sẵn sàng chi những khoản tiền khổng lồ để sở hữu chúng. So sánh đáng chú ý là việc Koerten từng bán một tác phẩm “tranh thêu bằng chỉ” (hiện đã mất) cho vợ của Hoàng đế La Mã Thần thánh Leopold I với giá 4.000 guilder – hơn gấp đôi số tiền mà Rembrandt van Rijn nhận được cho The Night Watch (1642), một trong những kiệt tác hội họa nổi tiếng nhất thế giới hiện nay.

Với những tác phẩm cắt giấy, bà được gọi là “Minerva của những chiếc kéo” – một biệt danh gắn liền với nữ thần Hy Lạp cổ đại của trí tuệ, dệt may và nghệ thuật thủ công. Chủ đề trong các tác phẩm của bà cũng mang tính biểu tượng cao. Triển lãm hiện trưng bày một tác phẩm cắt giấy mang tên Allegory of Roman Freedom (1697), trong đó một người phụ nữ đại diện cho đức hạnh được mô tả đang ngồi trên ngai trong khung cảnh cổ điển, được bao quanh bởi các chân dung nhân vật La Mã cổ đại. Tác phẩm mang tính điêu khắc mạnh mẽ, như đối thoại với những truyền thống hội họa và nghệ thuật cổ điển. Một nhà thơ từng ví bà với Michelangelo, viết rằng: “Khi Michelangelo và Apelles muốn vẽ tranh, họ dùng sơn; còn J. Koerten chỉ cần một nhát kéo, và bằng việc cắt giấy, bà tái hiện thiên nhiên bằng chính đường cắt.”
Koerten trưng bày tác phẩm của mình trong ngôi nhà bảo tàng mang tên “The Blok” ở Amsterdam, nơi bà tiếp đón nhiều nhân vật danh giá. Bà đôi khi còn từ chối bán tác phẩm vì muốn giữ lại. Năm 1697, Sa hoàng Peter Đại đế của Nga đã đến thăm và được bà cắt chân dung; tác phẩm này hiện được trưng bày trong triển lãm, mượn từ Rijksmuseum. Ngoài ra còn có bức chân dung của William III – vị vua người Hà Lan của Anh – được bà thể hiện bằng những đường cắt tinh tế, mềm mại như ren.
Nhiều tác phẩm như vậy thường được chiếu sáng từ phía sau để các họa tiết giấy tỏa sáng. “Mặt sau của tác phẩm có một cánh cửa nhỏ để đặt đèn, khiến nó phát sáng như một chiếc đèn chụp,” Frederica van Dam giải thích. Cả Treanor và van Dam đều thừa nhận rằng có những hiệu ứng mà ngày nay họ khó có thể tái tạo. Giống như nhiều nghệ nhân cắt giấy khác, Koerten còn làm việc với hình khối ba chiều, tạo nên các tác phẩm treo nổi. Tuy nhiên, do độ mong manh, nhiều tác phẩm như vậy không thể di chuyển. Hai bức tranh trong triển lãm của họa sĩ Nicolaas Juweel (Portrait of a Paper Cutter, khoảng 1696 và Watching at Paper-Cut Wind Toy, khoảng 1697) đã giúp người xem hiểu thêm về hình thức cầu kỳ này.

( Nicolaas Juweel, Chân dung người cắt giấy, có thể là Alijda Juweel, ở Rotterdam (1696). Hình ảnh lịch sự của Bảo tàng Rotterdam )

Yếu tố giới tính vẫn hiện hữu ngay cả trong thành công rực rỡ của Koerten. “Cắt giấy không phải là loại hình nghệ thuật chỉ dành cho phụ nữ, nhưng những người nổi tiếng nhất trong thế kỷ 17 thực hành nó lại là phụ nữ – Johanna Koerten và Elizabeth Rijberg,” Treanor nói. Các giám tuyển cố tình tránh phân định rạch ròi giữa “nghệ thuật cao” và “thủ công”, vì “những hệ thống phân cấp đó mang đậm yếu tố giới tính,” bà nói thêm. “Câu hỏi về giá trị – điều gì từng được coi trọng, điều gì được đánh giá ngày nay, và giới tính ảnh hưởng ra sao – chính là điều mà chúng tôi muốn gợi mở trong triển lãm này.”
Ngay trong thời của mình, tài năng của Koerten cũng thường được đặt cạnh các họa sĩ nam đương thời. Trong bài viết “How Materials Make Meaning,” nhà sử học nghệ thuật Sophie-Anne Lehmann nhận định rằng: “Không chỉ giấy mà quá trình cắt giấy cũng mang hàm ý nữ tính… tuy nhiên, các phạm trù này khá linh hoạt – bởi qua việc ví kỹ thuật cắt giấy trắng với chạm khắc, các nhà phê bình thời đó đã xem Koerten như một ‘nhà điêu khắc trên giấy,’ và vì thế bà được công nhận là một nghệ sĩ ngang hàng với nam giới cùng thời.”
Tuy nhiên, chính những khuôn khổ tư duy đó cũng góp phần khiến tên tuổi bà dần bị lãng quên. Các tác phẩm giấy mỏng manh đã khiến di sản của bà khó bảo tồn; nhiều tác phẩm đã thất lạc theo thời gian, số còn lại cũng rất khó trưng bày.
Không thể phủ nhận rằng việc lịch sử làm lu mờ Koerten còn bắt nguồn từ định kiến của các nhà sử học nam. Chỉ mới 25 năm trước, nhà sử học Hendrik Horn từng viết rằng việc Houbraken đưa Koerten vào bộ tiểu sử nghệ sĩ là “một sai lầm trong phán đoán.” Ông cho rằng: “Houbraken sẽ không bao giờ chấp nhận nghệ thuật dùng kéo nếu người tạo ra nó là đàn ông – ông ta sẽ gọi đó là trò phù phiếm.” Tuy nhiên, qua thời gian, những hệ tư tưởng như vậy đã trở nên lỗi thời. Trên hết, triển lãm Women Artists From Antwerp to Amsterdam, 1600–1750 cho thấy rằng việc “cắt bỏ” Johanna Koerten khỏi lịch sử có lẽ không dễ dàng như nhiều người tưởng.

Nguồn : Her Intricate Paper Cuttings Outsold Rembrandts. Who Was the Dutch Master Known as ‘Scissors Minerva’?
 

Biên dịch : Bảo Long