Kiểu Tóc Có Phải Là Chìa Khóa Giải Mã Những Bức Chân Dung Nổi Tiếng Nhất Trong Lịch Sử Nghệ Thuật ?

( Sandro Botticelli, Portrait of Simonetta Vespucci as a Nymph (Ca 1480). Stadel Museum, Frankfurt, Germany. )

Tại Bảo tàng Nghệ thuật Metropolitan (The Met), nơi nhà sử học nghệ thuật Elizabeth Block công tác, luôn có một đám đông tụ tập quanh kiệt tác Madame X (1884) của họa sĩ John Singer Sargent. Mọi người đến đây để chiêm ngưỡng chiếc váy đen mảnh mai nổi tiếng, và có lẽ còn tưởng tượng ra cảnh mình được "hóa thân" vào bức tranh ấy, đưa khuôn mặt của mình vào chỗ của nhân vật Virginie Gautreau – người phụ nữ mang vẻ đẹp quyến rũ vượt thời gian. “Chỉ riêng chiếc váy ấy thôi đã đủ làm say mê các sinh viên lịch sử hội họa và cả công chúng suốt hơn một thế kỷ. Tôi nghĩ lý do là vì người ta tự hình dung mình mặc chiếc váy ấy,” Block – biên tập viên cao cấp của bộ phận xuất bản tại bảo tàng – chia sẻ.

Tuy nhiên, khi Block nhìn vào Madame X, bà không tập trung vào chiếc váy. Mục tiêu của bà cao hơn… khoảng một gang tay. “Điều khiến tôi thấy thú vị hơn nhiều so với mỹ phẩm hay chiếc váy đen ấy (thật lòng mà nói thì tôi thấy nó hơi nhàm) chính là việc cô ấy nhuộm tóc,” Block giải thích. Mái tóc của Gautreau nguyên bản có màu nâu ánh đỏ, nhưng cô thường nhuộm đỏ hơn bằng henna, và trong bức tranh này rõ ràng là tóc đã được nhuộm. “Có rất nhiều tầng ý nghĩa liên quan đến màu tóc, và kiểu tóc của cô ấy khá đơn giản, nhưng người ta biết rằng cô từng đeo trang sức hình lưỡi liềm trong tóc. Thế nên, có rất nhiều biểu tượng được hàm chứa ở đây.”

( John Singer Sargent, Madame X (Madame Pierre Gautreau) 1883–84. Courtesy of the Metropolitan Museum of Art, Arthur Hoppock Hearn Fund, 1916 )

Đó chính là điều mà Block theo đuổi: nghiên cứu kiểu tóc trong lịch sử thông qua hội họa và văn hóa vật thể. Trong khi thời trang (như chiếc váy của Madame X) từ lâu đã được xem là công cụ phân tích trong lịch sử hội họa, thì kiểu tóc lại ít khi được chú ý. Block đã rèn luyện con mắt của mình để nhìn các bức chân dung nữ giới dưới một góc độ khác. “Tôi luôn bị thu hút trước tiên bởi kiểu tóc của nhân vật trong tranh. Màu tóc là gì? Tóc được kẹp sát đầu hay không? Có cài lược ngọc hay chuỗi ngọc trai nào không? Liệu cô ấy vừa tháo nón ra?” – Block đặt ra hàng loạt câu hỏi như thế.

( Edouard Manet, A bar at the Folies-Bergere. The Courtauld, London (Samuel Courtauld Trust.)

Một tác phẩm kinh điển khác mà Block – trái ngược với số đông – đặc biệt chú ý đến kiểu tóc là A Bar at the Folies-Bergère (1882) của họa sĩ Édouard Manet. “Càng nhìn tôi càng bị cuốn hút bởi phần mái ngang hơi lộn xộn của cô phục vụ quán bar, cùng hình ảnh phản chiếu trong gương phía sau cho ta cái nhìn hiếm hoi về phía sau đầu cô ấy,” Block chia sẻ. “Có vẻ như tóc dài trung bình (một độ dài khá ngắn với thời ấy) được buộc hờ, vài lọn tóc buông lơi. Đó không phải là một kiểu tóc rõ ràng, nhưng nó lại thể hiện rất hiệu quả tầng lớp xuất thân thấp của nhân vật.”

Block đã gắn bó với tóc trong lịch sử hội họa hơn một thập kỷ và đóng vai trò thúc đẩy kiểu tóc trở thành một lĩnh vực nghiên cứu độc lập. Việc các nhà sử học nghệ thuật thường bỏ qua kiểu tóc thực sự không tương xứng với thời gian và công sức mà phụ nữ đã bỏ ra cho mái tóc của mình. Block nhấn mạnh vai trò văn hóa của tóc, và trong cuốn sách mới nhất của bà Beyond Vanity: The History and Power of Hairdressing (MIT Press, phát hành tháng 9 năm 2024), bà đi sâu vào nghiên cứu tóc của phụ nữ Mỹ thế kỷ 19.

( Portrait from unknown artist, Margarita Teresa of Spain (c. 1662–1664). Collection of the Kunsthistorisches Museum, Vienna )

Thời điểm này đặc biệt thích hợp để xem trọng kiểu tóc trong lịch sử. Sự phát triển của nghiên cứu nữ quyền và người da màu trong vài thập kỷ qua cũng góp phần thúc đẩy mảng nghiên cứu về tóc, theo chia sẻ của Block. Nhiều loại hình nghệ thuật từng bị xem nhẹ vì gắn liền với nữ giới – như thêu, chăn bông nghệ thuật hay nghệ thuật dệt vải – nay cũng đang dần được nhìn nhận lại.

“Điều luôn khiến tôi băn khoăn là bức tranh về lịch sử hội họa và nghiên cứu thị giác đang bị khuyết thiếu. Tại sao ta lại không nói về kiểu tóc?” Block đặt vấn đề. “Những người phụ nữ trong tranh thường bị nhìn nhận như vật trang trí, thay vì là những con người có suy nghĩ, có quyền lựa chọn, đang trò chuyện với họa sĩ, đang bỏ ra hàng ngàn đô để đặt vẽ chân dung – nghĩa là họ đang đầu tư rất nghiêm túc cho việc tái hiện bản thân.”

( Anthony van Dyck, Queen Henrietta Maria (1636). Courtesy of the Metropolitan Museum of Art )

Kiểu tóc từ lâu đã là một cách để phụ nữ thể hiện quyền chủ động trong việc xây dựng hình ảnh cá nhân. Tranh vẽ và tượng điêu khắc là những tư liệu thị giác quý giá ghi lại những kiểu tóc được lựa chọn cẩn trọng nhưng ngắn ngủi – vì khác với thời trang, kiểu tóc không thể tồn tại lâu dài để truyền lại qua các thế hệ (mặc dù vẫn có vài bộ tóc giả và tóc kẹp cổ xưa sống sót và được lưu giữ trong các bộ sưu tập của bảo tàng).

Tranh chân dung cổ điển là một “mỏ vàng” chứa những kiểu tóc đáng chú ý. Các họa sĩ như Thomas Gainsborough và Anthony Van Dyck rất chú trọng đến những kiểu tóc cầu kỳ. Thế kỷ 18 là thời kỳ sôi động của tóc, với những bộ tóc giả đồ sộ và kiểu tóc phấn bột đặc trưng của Marie Antoinette.

( Alphonse Mucha, Sarah Bernhardt as La Princesse Lointaine: poster for La Plume magazine (1897)

Sang thế kỷ 19 – giai đoạn mà Block tập trung nghiên cứu – kiểu tóc trở nên nhẹ nhàng hơn. “Những kiểu tóc thú vị nhất thường xuất hiện trong ảnh chụp thường ngày hay ảnh studio của các nữ diễn viên,” Block nhận xét. Ví dụ như Maude Adams – nữ diễn viên nổi tiếng với mái tóc dài tuyệt đẹp – thường xuyên được chụp ảnh khi xõa tóc, điều hiếm thấy thời bấy giờ. Còn với những bức tranh và áp phích về diễn viên Sarah Bernhardt, Block cho rằng mái tóc xoăn khó kiểm soát của bà xuất hiện khác biệt trong từng hình ảnh.

Vì vậy, nếu bạn có dịp ghé thăm bảo tàng The Met và thấy đám đông vây quanh Madame X, hoặc lần tới khi bạn ngắm một chân dung nữ trong hội họa – đừng bỏ qua phần “vinh quang trên đỉnh đầu” của họ. Mái tóc ấy không tự nhiên mà có. Điều ít nhất ta có thể làm là nhìn thật kỹ.

Nguồn : Are Hairstyles the Key to Unlocking Art History’s Most Famous Portraits?

Biên dịch : Bảo Long