Cổ vật triều Nguyễn giữa xứ sương mù: Đỉnh thờ quý hiếm được chế tác từ ngọc nguyên khối.

Triều Nguyễn đặc biệt coi trọng các nghi thức và lễ nghi của triều đình. Tại Bảo tàng Lâm Đồng, nhóm hiện vật "thờ tự và nghi lễ" trong Sưu tập Cổ vật cung đình triều Nguyễn nổi bật với nhiều hiện vật quý hiếm, trong đó đáng chú ý là các đỉnh thờ.

Trong văn hóa Việt, không gian thờ cúng luôn được xem là nơi linh thiêng, trang trọng nhất trong mỗi gia đình. Đỉnh thờ là vật phẩm không thể thiếu trên bàn thờ gia tiên. Đây là nơi dùng để đốt trầm, lan tỏa hương thơm thanh khiết nhằm thể hiện lòng thành kính, sự trang nghiêm và cao quý. Theo quan niệm tâm linh, hương trầm còn giúp xua đuổi tà khí, mang lại cát lành cho gia chủ.

Một số đỉnh thờ trong Sưu tập Cổ vật cung đình triều Nguyễn tại Bảo tàng Lâm Đồng

Trong Sưu tập Cổ vật cung đình triều Nguyễn tại Bảo tàng Lâm Đồng, các đỉnh thờ thể hiện nhiều điểm tương đồng thú vị về hình thức và chức năng.

Khác với đỉnh thờ truyền thống dùng để đốt trầm, những hiện vật này mang tính biểu trưng và trang trí là chính. Do có kích thước nhỏ và không có lỗ thoát khí, chúng không được dùng để đốt hương mà chủ yếu đặt trang trọng trong không gian thờ tự, thể hiện tính nghi lễ và giá trị thẩm mỹ.

Các đỉnh thờ đều được chế tác công phu bởi những nghệ nhân trong Ngự xưởng triều Nguyễn — nơi chuyên sản xuất vật dụng phục vụ cho hoàng gia. Những nghệ nhân tài hoa này được tuyển chọn kỹ lưỡng từ các làng nghề truyền thống trên cả nước. Trong điều kiện chưa có máy móc hiện đại, mọi công đoạn chế tác đều hoàn toàn thủ công, đòi hỏi sự khéo léo và tỉ mỉ cao độ.

Tất cả các đỉnh thờ trong sưu tập đều được chế tác từ đá ngọc nguyên khối, theo mô típ thống nhất gồm hai phần: thân và nắp. Nắp đỉnh thường được trang trí bằng hình tượng linh vật như nghê hoặc kỳ lân, vừa mang giá trị tâm linh, vừa tạo điểm nhấn thẩm mỹ. Thân đỉnh có bụng phình, cổ thắt, miệng đứng, được mài bóng kỹ lưỡng và có gờ để đậy nắp khớp chặt, tạo nên tổng thể hài hòa, uy nghiêm.

Các đỉnh thờ được chế tác từ nhiều loại đá ngọc theo kiểu chân quỳ

Chân đỉnh thờ trong bộ sưu tập thường được chế tác theo kiểu chân quỳ – một kiểu dáng mang nhiều ý nghĩa trong tín ngưỡng người Việt. Theo quan niệm xưa, không gian thờ cúng là nơi linh thiêng, trang trọng, và đỉnh thờ với chân quỳ vững chãi được tin là sẽ góp phần chấn hưng, giữ vững sinh khí cho không gian thờ tự. Chính vì vậy, phần lớn các đỉnh thờ cung đình triều Nguyễn tại Bảo tàng Lâm Đồng đều tuân theo mô típ này.

Về mặt trang trí, các đỉnh thờ thể hiện sự đa dạng và tinh xảo dưới bàn tay của các nghệ nhân trong Ngự xưởng triều Nguyễn. Họ không chỉ khắc họa linh vật mang ý nghĩa tâm linh như rồng, nghê, kỳ lân hay hổ phù – biểu tượng của sự trường tồn – mà còn tái hiện sinh động hình ảnh của các loài vật biểu trưng cho sức mạnh và quyền uy như voi và sư tử.

Dù có những điểm chung về hình thức và phong cách chế tác, mỗi đỉnh thờ vẫn mang nét riêng biệt nhờ chất liệu và màu sắc đa dạng. Các loại đá ngọc dùng để chế tác đến từ nhiều nguồn khác nhau, bao gồm cả trong nước và nhập khẩu – như từ Trung Quốc, Myanmar. Chất liệu ngọc cũng phong phú: từ ngọc trong suốt, ngọc màu nâu cánh gián đến ngọc trắng xanh, trắng đục hay trắng xám, tạo nên những sắc thái riêng cho từng hiện vật, đồng thời phản ánh trình độ thẩm mỹ cao và sự phong phú trong lựa chọn chất liệu của triều Nguyễn.

Đỉnh thờ được chế tác với hình ảnh hai cánh sen vươn dài, xung quanh thân đỉnh chạm các đường gờ nổi hình đốt trúc

Đỉnh thờ chế tác theo kiểu đế hình vành khăn

Nắp đỉnh thờ trong sưu tập được chế tác với nhiều hình dáng phong phú, thể hiện sự sáng tạo và tài hoa của các nghệ nhân xưa. Có nắp mang dáng chóp nón, chóp nón cụt; có nắp lại được tạo hình như chiếc chén hay chiếc chuông, mỗi kiểu dáng đều góp phần tạo nên nét độc đáo cho từng hiện vật.

Ngoài các mô típ quen thuộc như linh vật (rồng, nghê, kỳ lân), biểu tượng trường tồn (hổ phù) hay các loài vật biểu trưng cho sức mạnh (voi, sư tử), một số đỉnh thờ còn được chế tác với hình ảnh đôi cánh sen vươn dài và khuyên tròn tinh xảo. Trên thân đỉnh, các đường gờ nổi khắc họa hình đốt trúc – một chi tiết mang nhiều tầng ý nghĩa. Hoa sen tượng trưng cho vẻ đẹp thanh cao, thuần khiết; cây trúc biểu trưng cho khí chất ngay thẳng, kiên cường của người quân tử. Cả sen và trúc đều nằm trong bộ đề tài Tứ thời – bao gồm mai, sen, cúc, tùng – đại diện cho bốn mùa, đồng thời là biểu tượng cho sự viên mãn, vững bền và hạnh phúc trong quan niệm phương Đông.

Bên cạnh các đỉnh thờ với chân quỳ truyền thống tạo thế vững chãi, bộ sưu tập còn có những mẫu đỉnh được đặt trên đế hình vành khăn, kết hợp với chân gỗ tròn dạng con tiện ba chân. Sự đa dạng trong kiểu dáng và cấu trúc này không chỉ phản ánh sự sáng tạo không giới hạn của nghệ nhân thời Nguyễn, mà còn cho thấy sự phong phú về mặt thẩm mỹ và giá trị văn hóa trong từng hiện vật.

Nguồn tham khảo: Cổ vật triều Nguyễn ở xứ sương mù: Đỉnh thờ chế tác từ khối ngọc

Biên soạn: Hoàng Linh