Chợ đen cổ vật Syria len lỏi lên Facebook Marketplace

Tàn tích của Palmyra, Syria, 2025.

Di sản văn hóa bị rao bán như đồ cũ

Facebook Marketplace vốn được biết đến là nơi lý tưởng cho những tín đồ săn đồ cũ tìm kiếm kho báu trong các món đồ gia dụng hay nội thất cũ. Tuy nhiên tại Syria, nền tảng này đang bị lợi dụng để buôn bán cổ vật bị đánh cắp – những hiện vật có giá trị lịch sử hàng nghìn năm.

Nhiều kẻ trộm được cho là đang đào trộm các ngôi mộ có niên đại hơn 2.000 năm tại Palmyra và các thành phố khác, sau đó rao bán các hiện vật bằng vàng và những cổ vật chôn cùng trên Facebook.

Palmyra – Thành phố cổ bên tuyến đường tơ lụa

Tọa lạc tại vùng Lưỡi liềm Màu mỡ, Palmyra từng là một thành phố cổ đại quan trọng nằm trên tuyến đường thương mại Silk Road nối châu Âu với châu Á, hình thành từ thế kỷ thứ 3 trước Công nguyên. Thành phố này nổi tiếng với những di tích La Mã và là một Di sản Thế giới được UNESCO công nhận. Palmyra lưu giữ nhiều loại hình tranh nghệ thuật cổ như tranh tường, tranh khảm, tượng điêu khắc, có giá trị to lớn về mặt văn hóa và lịch sử.

Năm 2015, Palmyra chịu thiệt hại nghiêm trọng khi bị phá hủy bởi tổ chức Nhà nước Hồi giáo IS. Nhiều khu di tích và hiện vật, trong đó có các tranh nghệ thuật cổ bằng đá và các bức tranh phong cảnh điêu khắc, đã bị nổ tung, xóa sổ khỏi bản đồ văn hóa nhân loại.

Làn sóng cướp phá hậu biến động chính trị

Sau sự kiện tổng thống Bashar al-Assad bị lật đổ vào tháng 12 vừa qua, tình trạng trộm cắp và buôn lậu cổ vật gia tăng đáng kể. Cùng với đó là cuộc khủng hoảng kinh tế sâu rộng khiến hơn 90% dân số Syria rơi vào cảnh nghèo đói. Điều này càng thúc đẩy làn sóng khai thác bất hợp pháp di sản văn hóa vì mục đích lợi nhuận.

Amr al-Azm, giáo sư Lịch sử Trung Đông và Nhân học tại Đại học Shawnee State (Mỹ), đồng thời là đồng giám đốc của Dự án Nghiên cứu Buôn lậu Cổ vật và Nhân học Di sản (ATHAR), cho biết: “Khi chính quyền Assad sụp đổ, chúng tôi chứng kiến một làn sóng cướp phá bùng nổ. Mọi rào cản từng tồn tại trước đó đều bị dỡ bỏ.”

Dự án ATHAR chuyên theo dõi hoạt động buôn lậu cổ vật Trung Đông trên thị trường chợ đen trực tuyến, ghi nhận rằng gần một phần ba trong tổng số 1.500 vụ tại Syria diễn ra chỉ trong tháng 12. Cơ sở dữ liệu của dự án này đã thu thập hơn 26.000 ảnh chụp màn hình, video và hình ảnh các cổ vật bị đánh cắp kể từ năm 2012, trong đó có nhiều tranh nổi tiếng và tranh tường cổ.

Facebook Marketplace – "Chợ trời" cho cổ vật?

Việc hàng hóa buôn lậu xuất hiện trên Internet không còn là điều mới, nhưng Facebook Marketplace nổi lên như một điểm nóng gần đây. Dù Meta (công ty mẹ của Facebook) đã cấm rao bán cổ vật từ năm 2020, nhưng quy định này vẫn chưa đủ mạnh để ngăn chặn các nhóm buôn lậu với quy mô từ hàng trăm ngàn đến gần một triệu người.

Một hiện tượng đáng lo ngại là tốc độ giao dịch ngày càng nhanh. Katie Paul – đồng giám đốc dự án ATHAR kiêm giám đốc Tech Transparency Project – chia sẻ: “Chúng tôi chưa từng thấy cổ vật được bán ra nhanh như hiện nay. Trước đây, một bức tranh khảm từ Raqqa có thể mất cả năm mới bán được, giờ chỉ cần hai tuần.”

Cố gắng bảo vệ nhưng nguồn lực cạn kiệt

Chính phủ Syria đã đưa ra hình phạt tù lên đến 15 năm cho hành vi trộm cổ vật và treo thưởng cho người giao nộp lại hiện vật. Tuy vậy, trong bối cảnh hậu chiến đầy hỗn loạn, phần lớn nguồn lực vẫn tập trung cho việc tái thiết đất nước, khiến nỗ lực bảo vệ di sản văn hóa, tranh cổ, tranh tường, tượng điêu khắc hay các tranh gỗ quý trở nên rất hạn chế.