Câu chuyện bất ngờ phía sau nỗi ám ảnh của Gustav Klimt với vàng

( Gustav Klimt, Portrait Adele Bloch-Bauer (1907)
 

Gustav Klimt đã khiến vàng trở nên hiện đại trong hội họa.

Vào thời điểm chuyển giao giữa thế kỷ 19 và 20, họa sĩ người Vienna này đã mê hoặc công chúng bằng những hình ảnh uốn lượn của phụ nữ (và đôi khi là nam giới), được ông tô điểm bằng những mảng vàng lá lấp lánh. Những tác phẩm đầy tính gợi cảm và thường mang tính khiêu khích này — với phông nền óng ánh — đã làm thay đổi cục diện hội họa thế kỷ 20.

Tác phẩm nổi tiếng nhất trong số đó chính là The Kiss (1907–08) (tựa gốc là The Lovers), mô tả một cặp đôi đang ôm nhau, cơ thể họ tan chảy vào những hình khối vàng trừu tượng trong một khoảnh khắc thăng hoa. Bức tranh này đã trở thành biểu tượng cho “Thời kỳ Vàng” nổi danh của Klimt, giai đoạn mà vàng lá được sử dụng rộng rãi trong các tác phẩm của ông. Tác phẩm Pallas Athene (1898) được xem là bức tranh sớm nhất trong giai đoạn này, kéo dài đến khoảng năm 1909. Trong bức tranh đó, nữ thần Athena hiện ra trong bộ giáp vàng với ánh nhìn kiêu hãnh. Với vàng lá phủ lên nền tranh và bộ giáp, tác phẩm gợi mở vẻ đẹp siêu hình và uy nghi — điều sẽ trở thành dấu ấn trong các tác phẩm sau này của Gustav Klimt, dù vẫn còn giữ phong cách hiện thực trước đó của ông. Hiện nay, bức tranh đang được trưng bày trong triển lãm Secessions: Klimt, Stuck, Liebermann tại Wien Museum, Vienna (Áo), đến ngày 13 tháng 10 năm 2024.

Một cuộc nổi loạn thị giác, lấp lánh vàng

Điều khiến nhiều người bất ngờ là: những tác phẩm lấp lánh vàng chỉ chiếm một phần nhỏ trong toàn bộ sự nghiệp hội họa của Klimt. Là một trong những họa sĩ sáng lập phong trào Vienna Secession — vốn có liên hệ mật thiết với Art Nouveau ở Pháp — Klimt đã nổi loạn chống lại sự trì trệ của nghệ thuật truyền thống và tiếp thu ảnh hưởng từ nhiều lĩnh vực khác nhau. Trong quãng đời khá ngắn ngủi (ông mất năm 55 tuổi vì cúm Tây Ban Nha), ông vô cùng năng suất và vẽ hàng ngày; hơn 4.000 bản vẽ của ông vẫn còn tồn tại đến nay. Ông đã sáng tác hơn 200 bức tranh, trong đó hơn 160 tác phẩm được biết đến.

( Gustav Klimt, Life is a Struggle (The Golden Knight ) (1903)

Hình ảnh áo giáp là một trong những phương tiện để Klimt đưa vàng vào trong hội họa. Năm 1902 và 1903, ông đã vẽ một hiệp sĩ mặc giáp vàng trong hai tác phẩm: Beethoven Frieze (1902) và Life is a Struggle (The Golden Knight) (1903). Nhưng cũng trong giai đoạn này, ông sử dụng vàng một cách tự do và sáng tạo, không chỉ để làm nền mà còn trang trí nhân vật với họa tiết phức tạp bằng vàng lá và màu vàng.

Vậy điều gì đứng sau “cuộc tình kéo dài cả thập kỷ” giữa Klimt và vàng? Hóa ra, nguồn cảm hứng của ông đa dạng và có chủ đích hơn nhiều người tưởng.

( Gustav Klimt, Pallas Athene (1898)

Vàng – nghề truyền thống của gia đình Klimt

Gustav Klimt sinh năm 1862, là con thứ hai trong gia đình có năm người con, nơi nghệ thuật luôn hiện diện. Mẹ ông — bà Anna Klimt (nhũ danh Finster) — từng nuôi mộng làm ca sĩ. Còn cha ông — ông Ernst Klimt — là một thợ kim hoàn và thợ chạm khắc. Không ngạc nhiên khi kỹ năng điêu luyện của Gustav với vàng và sự yêu thích nghệ thuật trang trí đã nảy nở ngay trong chính tổ ấm của ông. Tương tự như Botticelli — người bắt đầu sự nghiệp trong nghề kim hoàn trước khi trở thành danh họa sĩ — Klimt trân trọng chất liệu vàng vì vẻ đẹp lẫn biểu tượng của nó.

Không chỉ riêng Gustav, các anh em khác trong gia đình ông cũng có năng khiếu nghệ thuật. Người em trai Ernst (cùng tên với cha) trở thành họa sĩ chuyên vẽ tranh lịch sử và trang trí. Ban đầu, Gustav vẽ theo trường phái hiện thực và cùng em trai, cùng một người bạn lập công ty nhận các đơn hàng vẽ.

( Gustav Klimt, Portrait of Emilie Flöge (1902)

Về sau, ông còn hợp tác với em trai út là Georg — một thợ khắc và làm kim loại. Georg từng thiết kế cửa ra vào tòa nhà Vienna Secession nổi tiếng năm 1897. Thỉnh thoảng, Gustav còn đặt Georg làm khung tranh cho mình — như khung vàng quanh bức Pallas Athene (1898). Những cộng tác gia đình này nhấn mạnh niềm đam mê của Klimt với nghệ thuật trang trí, tình yêu với vàng và mối liên kết gia đình sâu sắc định hình sự nghiệp của ông.

( Gustav Klimt, The Kiss (1907)

Thiêng liêng và trần tục

Klimt có một thị hiếu nghệ thuật rộng mở: từ sự phẳng phiu trong tranh khắc Nhật Bản, họa tiết Ai Cập cổ đại đến chủ nghĩa ấn tượng hiện đại. Riêng với vàng, ông chịu ảnh hưởng mạnh từ nghệ thuật tôn giáo Byzantine.

Năm 1903, ông đã đến Venice và hai lần đến Ravenna (Ý). Trong thư gửi người tình Emilie Flöge, ông viết rằng những bức tranh mosaic lấp lánh tại Ravenna “đẹp đến sững sờ”, đặc biệt là hình ảnh Hoàng đế Justinian và Hoàng hậu Theodora. Các nhà nghiên cứu nghệ thuật sau này còn chỉ ra nét tương đồng trong bố cục giữa bức chân dung của Adele Bloch-Bauer và hình ảnh Hoàng hậu Byzantine cổ đại.

(Empress Theodora and her retinue, Byzantine mosaic in the apse of the Basilica of San Vitale (UNESCO World Heritage Site, 1996), Ravenna, Emilia-Romagna, Italy, 6th century.)

Trong nghệ thuật Byzantine, vàng tượng trưng cho thế giới vĩnh cửu và ánh sáng thiêng liêng. Những hình người phẳng, phi vật thể biểu thị trải nghiệm siêu hình. Klimt cũng sử dụng vàng để tạo ra cảm giác vĩnh hằng tương tự: nền tranh của ông lấp lánh vàng, bạc, và bạch kim như bầu trời vũ trụ.

Tuy nhiên, nếu Byzantine tôn vinh Thiên Chúa, thì Klimt lại ca tụng khoái lạc trần thế. Ông từng viết: “Mọi nghệ thuật đều mang tính dục,” và toàn bộ sự nghiệp của ông là một lời ngợi ca thân thể phụ nữ (Klimt nổi tiếng đa tình và được cho là có ít nhất 14 người con ngoài giá thú).

Tác phẩm Judith (1901) là một ví dụ tiêu biểu: thay vì khắc họa khoảnh khắc chém đầu Holofernes đầy bạo lực, ông vẽ Judith trong tư thế gợi cảm và chiến thắng

( Gustav Klimt, Judith (1901). Found in the Collection of the Galerie Belvedere, Vienna)

Còn trong The Kiss, vàng được sử dụng không phải để tôn vinh Chúa, mà là con người — người nam và người nữ. Nếu quan sát kỹ, bạn sẽ thấy áo choàng của người nam có hình chữ nhật thẳng đứng (mang tính nam), đối lập với những vòng xoắn, hình bầu dục mềm mại (mang tính nữ) trên váy người nữ. Đây là ẩn dụ gợi đến sinh học tế bào — một lĩnh vực mà Klimt rất quan tâm, trong bối cảnh các nghiên cứu về sinh sản thời đó đang phát triển mạnh.

Vàng và tính “vật thể” của hội họa

Mặc dù Klimt là họa sĩ Vienna Secession gắn liền nhất với vàng, ông không phải người duy nhất. Những nghệ sĩ dẫn đầu phong trào như Koloman Moser (thiết kế đồ họa) và Josef Hoffmann (kiến trúc sư) đã cùng nhau thành lập Wiener Werkstätte năm 1903 — một hội nhóm quy tụ nghệ nhân từ nhiều ngành nghề: từ da, trang sức đến mỹ nghệ.

Vàng và các chi tiết mạ vàng rất phổ biến thời đó, cả trong thiết kế nội thất lẫn kiến trúc. Tòa nhà Vienna Secession do Joseph Maria Olbrich thiết kế còn có mái vòm dát vàng hình... bắp cải (một vài lá vàng thậm chí từng bị đánh cắp trong đêm năm 2018!)

( Dome of Secession Building, Vienna )

Trong tranh, việc Klimt dùng vàng khiến bề mặt tranh bị nén lại, khiến tác phẩm trở nên giống như món trang sức có chiều sâu vật lý. Nhờ vậy, tranh của ông vừa mang tính nghệ thuật thị giác, vừa như một vật thể trang trí, làm nổi bật tính hiện đại của phong cách Vienna Secession.

Nguồn : The Surprising Backstory Behind Gustav Klimt’s Obsession With Gold

Biên dịch : Bảo Long