Tranh sơn mài – Từ truyền thống 7.000 năm tuổi đến đỉnh cao hội họa phương Đông ( Phần 1)

I. Nguồn gốc cổ xưa của nghệ thuật sơn mài Trung Hoa

Tranh sơn mài là một loại hình nghệ thuật được phát triển từ kỹ thuật sơn mài truyền thống – một di sản thủ công có lịch sử hơn 7.000 năm tại Trung Quốc. Nhiều di tích khảo cổ đã chứng minh rằng nghệ thuật sơn mài đã hiện diện từ thời tiền sử, với kỹ thuật và mỹ cảm ngày càng tinh luyện qua các triều đại.

Một trong những minh chứng sớm nhất là chiếc bát sơn mài đỏ được khai quật tại di chỉ Hemudu, Ninh Ba, tỉnh Chiết Giang, có niên đại hơn 7.000 năm. Ngoài ra, đàn tranh sơn mài ở đèo Trường Thái (Changtai), Tín Dương, Hà Nam, hay tranh sơn mài trên quan tài thời Hán tại Mã Vương Đôi (Trường Sa, Hồ Nam), đều là những minh chứng sống động cho truyền thống lâu đời và phong phú của loại hình nghệ thuật này.

Di tích tiêu biểu của nghệ thuật sơn mài cổ đại:

• Bát sơn mài đỏ Hemudu – hiện vật lâu đời nhất.

• Tranh “Chào khách trên đường” từ lăng mộ Sở Vương thời Chiến Quốc ở Bảo Sơn, tỉnh Hồ Bắc – được xem là bức tranh sơn mài sớm nhất và bảo tồn tốt nhất thế giới.

• Màn hình gấp Bắc Ngụy, tranh mộ của Tư Mã Kim Long ở Đại Đồng (Sơn Tây) – thể hiện tính biểu tượng cao của nghệ thuật sơn mài trong nghi lễ, tôn giáo và triết lý cổ truyền.

II. Phân biệt: Đồ sơn mài và tranh sơn mài

Tuy cùng sử dụng kỹ thuật sơn mài, tranh sơn mài và đồ sơn mài là hai lĩnh vực hoàn toàn khác biệt về bản chất và mục đích:

• Đồ sơn mài chủ yếu dùng để trang trí, bảo vệ vật dụng, là sản phẩm phụ thuộc vào chức năng sử dụng. Tính hình ảnh trong đồ sơn mài, dù đôi khi tinh xảo, vẫn chỉ mang tính phụ trợ.

• Tranh sơn mài là một loại hình hội họa độc lập, mang trong mình tinh thần mỹ học và triết lý sâu sắc. Khác với đồ sơn mài, tranh sơn mài thuộc về lĩnh vực “hội họa”, mang tính biểu đạt nghệ thuật, tư tưởng và cảm xúc.

Nói cách khác, tranh sơn mài không chỉ là "phiên bản phẳng" của đồ sơn mài – mà là sự kết hợp tinh tế giữa hội họa và thủ công, vừa mang vẻ đẹp siêu hình của tư tưởng Đạo gia, vừa thể hiện tính duy mỹ đặc trưng của mỹ học phương Đông.

III. Vật liệu và kỹ thuật trong tranh sơn mài

1. Vật liệu phong phú và độc đáo

• Sơn thô: Dẫn xuất từ cây sơn, là nguyên liệu nền tảng.

• Chất màu: Bao gồm son đỏ, bột quặng orpiment, titan trắng, titan xanh, titan lục...

• Vật liệu khảm: Lá vàng, bạc, thiếc, vỏ trứng, vỏ trai, đá màu, mảnh gỗ...

2. Các kỹ thuật chính trong sơn mài Trung Hoa

Tùy theo kỹ pháp sử dụng, tranh sơn mài được chia thành nhiều loại hình:

• Khảm (kể cả khảm nổi và khảm lún)

• Chạm khắc (âm bản, dương bản)

• Sơn phủ lớp, sơn nổi, sơn chồng màu...

Tiêu biểu như tác phẩm “Cây thông và hạc trường thọ”, được thực hiện bởi bậc thầy Lý Canh và các nghệ sĩ Phúc Kiến, ứng dụng kỹ thuật phù điêu và chạm sơn âm bản đặc trưng của khu vực này, được trưng bày tại Đại lễ đường Nhân dân Bắc Kinh nhân kỷ niệm 10 năm thành lập nước CHND Trung Hoa.

( Xem phần 2)

Biên dịch: Trang Lê