(Phần 2) Câu chuyện về người làm phỗng đất cuối cùng

Qua ba đời gắn bó với nghề làm phỗng đất truyền thống, gia đình nghệ nhân Phùng Đình Giáp tại thôn Đông Khê, xã Song Hồ, huyện Thuận Thành hiện là gia đình duy nhất còn duy trì nghề này tại vùng đất Kinh Bắc.

Ông vừa kể lại chuyện nghề vừa châm điếu bát cổ.

Một đời gắn bó với đất và lửa

Làng Đông Khê khá rộng, đường làng ngõ xóm ngoằn ngoèo khiến chúng tôi lo lắng việc tìm đến nhà nghệ nhân Phùng Đình Giáp sẽ khó khăn. Nhưng ngay khi vừa đặt chân tới đầu làng, ông Giáp đã đích thân ra đón và dẫn chúng tôi về tận nhà.

Biết khách đến vì cái nghề mà giờ đây chỉ còn gia đình mình gìn giữ, ông Giáp không giấu nổi niềm tự hào, say sưa kể về nghề nặn phỗng đất làng Hồ. Ông bảo, ngày trước cả làng cùng làm nghề này, không riêng gì gia đình ông. Cứ đến rằm tháng Tám âm lịch, làng lại quang gánh ra chợ huyện bán hàng, cung cấp khắp vùng Hà Bắc cũ – nay là Bắc Ninh và Bắc Giang. Phiên chợ Hồ họp bên bờ sông Đuống khi nào cũng rộn ràng, tấp nập. Những chú phỗng đất nhỏ xinh, sặc sỡ sắc màu được bày gọn trên những chiếc mẹt tre, nhìn thôi đã thấy mê.

Vừa châm chiếc điếu bát cổ, ông vừa kể lại chuyện nghề cho chúng tôi nghe. Cách ông nâng niu từng pho tượng nhỏ, từng nét đất gốm như thể ôm trọn cả một đời ký ức và tình yêu nghề.

Nghệ nhân Giáp giới thiệu cho phóng viên về phỗng đất

Nghề truyền thống, tâm huyết không đổi thay

Chia sẻ về lý do theo đuổi nghề, ông Giáp bảo: “Tôi gắn bó với nghề từ nhỏ. Nghề làm phỗng đất không chỉ là kế sinh nhai, mà còn mang giá trị tinh thần sâu sắc. Năm lên tám tuổi, tôi đã học nghề từ ông nội và cha mình. Càng làm, tôi càng muốn lưu giữ, trao truyền nét văn hóa này cho con cháu, qua từng bức tượng truyền đi điều hay, lẽ phải.”

Hơn 60 năm gắn bó với đất thó, tượng phỗng không chỉ là nghề, mà đã trở thành một phần tâm hồn, máu thịt của ông. Có thời gian, món đồ chơi dân gian này bị lãng quên, nhưng ông chưa từng nản chí. Cứ mỗi dịp Trung Thu, ông lại nặn phỗng tặng con cháu trong họ, như một cách lưu giữ ngọn lửa truyền thống.

Dù có lúc nghề không đủ nuôi sống gia đình, ông Giáp chưa từng có ý định từ bỏ. Ông vẫn kiên trì giữ nghề, truyền lại cho các con, các cháu. Với ông, mỗi con phỗng không chỉ là món đồ chơi, mà còn mang trong mình câu chuyện, ước vọng và ký ức đẹp của cả một thời.

Ông chỉ bảo tận tình cho phóng viên cách nặn phỗng đất.

Lo lắng cho một nghề sắp mai một

Trong gia đình, các con và cháu nội của ông đều biết nặn phỗng đất từ nhỏ. Tuy nhiên, vì gánh nặng mưu sinh, không ai thực sự theo đuổi nghề. Ông trăn trở: “Tôi cố giữ và truyền lại, nhưng đến đời con cháu có nối tiếp hay không, là tùy ở chúng. Tôi chỉ mong chúng hiểu được giá trị văn hóa gửi gắm trong từng bức tượng nhỏ.”

Đổi mới để giữ hồn cũ

Hiểu rằng muốn nghề sống được phải thích nghi với thời đại, nghệ nhân Giáp đã chủ động thay đổi. “Làm nghề lâu tôi rút ra kinh nghiệm: phải liên tục sáng tạo mẫu mới. Mỗi mẫu chỉ làm vài bản rồi chuyển sang mẫu khác,” ông chia sẻ.

Cách làm này không chỉ tạo nên sự độc bản cho mỗi tác phẩm, mà còn kết hợp hài hòa giữa yếu tố truyền thống và hiện đại. Những sản phẩm của ông vì thế luôn tươi mới, hấp dẫn, mang một luồng sinh khí khác biệt cho dòng đồ chơi dân gian tưởng chừng đã ngủ quên.

Những chiếc còi phỗng đất luôn là món đồ chơi được các em nhỏ yêu quý

Khi nghệ thuật dân gian trở lại

Nhờ sáng tạo không ngừng, sản phẩm của ông ngày càng được nhiều người biết đến. Dịp Tết vừa qua, ông được mời lên Hà Nội tham gia triển lãm, hội chợ, phố cổ để giới thiệu về nghề. Suốt cả năm, sân nhà ông luôn rộn ràng tiếng cười nói của các đoàn học sinh, khách du lịch đến trải nghiệm nặn phỗng đất. Có người còn gửi mẫu để ông làm theo.

Hằng năm, ông còn chế tác riêng bộ phỗng đất theo hình con giáp của năm – như bộ rồng 2024 vừa ra mắt. Những tác phẩm mang màu sắc tươi tắn, vừa dân dã vừa sáng tạo khiến du khách trong và ngoài nước vô cùng thích thú.

Một trong những tác phẩm năm con rồng 2024 của nghệ nhân Giáp

Niềm vui giản dị từ ký ức Trung Thu

Điều khiến ông hạnh phúc nhất là những năm gần đây, các gia đình trong làng mỗi dịp Trung Thu lại đến đặt mua một bộ phỗng cho con mình. “Họ vẫn nhớ những gì cha mẹ họ từng dạy, giờ họ muốn con mình cũng được sống trong ký ức đẹp đó.”

Với ông, phỗng đất không chỉ là món đồ chơi, mà là ký ức, là tình cảm, là sợi dây kết nối giữa các thế hệ, giữa truyền thống và hiện đại. Dù vậy, ông cũng không biết nét đẹp ấy sẽ còn được gìn giữ đến bao lâu.

Gìn giữ bằng cả trái tim và công nghệ

Nhờ sự hỗ trợ từ cháu nội, nghệ nhân Giáp đã có một bộ nhận diện riêng cho phỗng đất làng Hồ: fanpage cá nhân, hộp đựng sản phẩm có ghi đầy đủ thông tin, mã QR code để khách hàng dễ dàng tra cứu và tìm hiểu thêm.

Tất cả những nỗ lực đó, theo ông, đều vì một mục đích: “Để mọi người nhớ đến bộ phỗng cổ truyền kia, bởi đó mới chính là linh hồn của thứ đồ chơi mà tôi bao năm gìn giữ.”

Việc được công chúng biết đến và yêu quý sản phẩm không chỉ là niềm vui mà còn là động lực để ông tiếp tục gìn giữ và phát triển nghề truyền thống. Ngày càng có nhiều vị khách quốc tế tìm đến Đông Khê để tận mắt chứng kiến một phần hồn quê Kinh Bắc qua những chú phỗng đất bé nhỏ.

Không chỉ đón khách trong nước, nhiều vị khách nước ngoài cũng đến với ông

Phỗng đất – biểu tượng văn hóa Kinh Bắc

Nghệ nhân Giáp hy vọng rằng những sản phẩm này sẽ luôn là biểu tượng đẹp cho văn hóa Kinh Bắc. Không chỉ là món đồ chơi xưa cũ, phỗng đất còn góp phần lan tỏa giá trị truyền thống, đóng góp vào sự phát triển văn hóa – du lịch – kinh tế tại địa phương.