Khi tranh Phật và bảo tàng trở thành cầu nối ký ức

Tenzin Gyurmey Dorjee đang làm việc trong studio của mình; ảnh do nghệ sĩ cung cấp

Những khoảnh khắc ân sủng giữa hỗn loạn

Suy ngẫm về vai trò của bảo tàng, sự đền bù và trách nhiệm từ Người chiến thắng Giải thưởng nghệ thuật Rubin

Xuất thân từ một gia đình theo truyền thống Phật giáo Tây Tạng, người nghệ sĩ này thừa hưởng di sản tâm linh sâu sắc từ người ông đã từng hành trì Kim Cương thừa – một dòng Mật tông cổ kính. Trong suốt tuổi thơ, cha của anh kể lại những câu chuyện phong phú về Mật tông – pha trộn giữa trải nghiệm cá nhân, truyền thuyết và đôi khi là huyền thoại. Một trong những câu chuyện gây ấn tượng sâu sắc là về kang ling – chiếc kèn nghi lễ làm từ xương người, thường xuất hiện trong các nghi lễ Mật tông. Những câu chuyện này vừa mê hoặc vừa khiến anh rúng động; anh chưa từng thấy chiếc kèn ấy ngoài đời thực.

Chỉ đến khi có cơ hội tiếp cận Internet trong những năm tháng học đường, anh mới tình cờ nhìn thấy hình ảnh kang ling trên trang web của Bảo tàng Rubin. Trải nghiệm ấy như một cú chấn động tinh thần – hình ảnh thực tế của một vật thể tưởng chừng thần thoại đã thắp sáng những ký ức và lời kể của người cha. Kể từ đó, anh xem Rubin như một kho tư liệu sống động để tham khảo và tái hiện các câu chuyện gia đình, đặc biệt khi sáng tác các tranh trang trí, tranh Phật mang âm hưởng văn hóa Tây Tạng.

Kèn xương chân (Kang Ling); Tây Tạng; thế kỷ 18-19; Xương người, đồng, san hô, da; Bảo tàng nghệ thuật Himalaya Rubin, Quà tặng của Robert và Lois Bayils; SC2019.3.2

Tương tự, người cha từng kể về một bức thangka của Palden Lhamo cầm thanh kiếm có chuôi hình bọ cạp – một hình ảnh ông bắt gặp trong tác phẩm Cuộc đời ẩn giấu của Đức Đạt Lai Lạt Ma thứ sáu. Dù chưa bao giờ tận mắt thấy bức tranh ấy, nhưng nó khơi dậy trong họ niềm khao khát khám phá các biểu tượng huyền bí và giá trị ngầm ẩn của di sản. Những vật phẩm như vậy, dù tồn tại thực hay truyền miệng, vẫn gợi lên tính thiêng liêng và chiều sâu triết lý mà tranh decor hay các hiện vật văn hóa mang lại – đặc biệt trong cộng đồng nơi chúng thường bị giấu kín hoặc thất truyền.

Câu chuyện ấy làm nổi bật vai trò không thể thay thế của các bảo tàng trong việc bảo tồn và công khai các hiện vật văn hóa vốn thường bị ẩn giấu. Tại Tây Tạng, những di sản như vậy hiếm khi được trưng bày, thường bị bán đi hoặc truyền lại một cách bí mật. Trong bối cảnh đó, các bảo tàng không chỉ đóng vai trò là kho lưu trữ vật chất mà còn là nhịp cầu kết nối trí tưởng tượng với thực tại – như Rubin đã làm với hành trình nghệ thuật và tâm linh của anh. Việc tiếp cận các tranh Phật, tranh decor hay tác phẩm điêu khắc tại bảo tàng không chỉ hỗ trợ nghiên cứu mà còn khơi mở những mạch ký ức tưởng đã bị lãng quên.

Chính vì vậy, khi biết rằng Bảo tàng Rubin đã trả lại một tác phẩm điêu khắc bằng gỗ thế kỷ 14 – khắc họa một apsara đeo vòng hoa – cho Nepal vào năm 2022, anh cảm thấy vừa ngạc nhiên vừa đầy tôn trọng. Trong một thế giới nơi nhiều tổ chức nghệ thuật kế thừa lịch sử của chủ nghĩa thực dân và trao đổi bất cân xứng, hành động đó trở thành biểu tượng của sự dũng cảm, minh triết và tự phê phán. Nó nhắc anh rằng: tiến bộ chân chính bắt đầu từ sự khiêm tốn và can đảm đối diện với quá khứ.

Đối mặt với những thách thức

Một trong những tác phẩm hội họa đầu tiên của anh – Morning Resolution – chính là minh chứng cho triết lý sống này. Tác phẩm ấy phản ánh khát vọng đối diện thẳng thắn với nghịch cảnh thay vì né tránh. Trong từng nét vẽ, anh tìm cách nắm bắt sức mạnh biến đổi của nhận thức và sự kiên định. Bởi lẽ, quá thường xuyên con người trốn tránh trách nhiệm, đổ lỗi cho hoàn cảnh hay người khác, mà quên rằng chính trong nghịch cảnh, trí tuệ và sức bật nội tại mới được mài giũa.

Tenzin Gyurmey Dorjee; Morning Resolution; acrylic trên bạt; hình ảnh do nghệ sĩ cung cấp

Con người vốn không toàn vẹn – sai lầm là một phần không thể tách rời của bản chất chúng ta. Nhưng điều định nghĩa con người không nằm ở sự hoàn hảo, mà là ở khả năng học hỏi và truyền lại bài học ấy cho thế hệ tiếp theo. Thiếu tinh thần trách nhiệm, xã hội dễ rơi vào sự trì trệ và phân rã. Nếu không dám tự soi xét, không thể gánh vác hậu quả từ hành động của mình, thì mọi phát triển – dù cá nhân hay cộng đồng – đều chỉ là ảo ảnh.

Chính những suy tư đó đã trở thành mạch nguồn xuyên suốt trong thực hành nghệ thuật của anh. Trong từng bức tranh trang trí, từng hình tượng tranh Phật thiêng liêng hay những bố cục tranh decor đậm tính biểu tượng, anh luôn gợi mở các chủ đề về trách nhiệm, sự phát triển và kết nối văn hóa – những điều giúp con người không chỉ vượt qua hỗn loạn, mà còn tìm thấy ân sủng trong chính những khoảnh khắc đen tối nhất của cuộc đời.

Thiền về sự hỗn loạn và ân sủng

Những suy tư về hỗn loạn và ân sủng là trung tâm của bức tranh “Câu thần chú của tâm trí khỉ”, một tác phẩm đã mang lại cho người nghệ sĩ Giải thưởng nghệ thuật Himalaya từ Bảo tàng Rubin, trong khuôn khổ triển lãm Reimagine: Himalayan Art Now. Được khơi nguồn cảm hứng từ sự phức hợp của đời sống con người—đặc biệt là sự giằng co giữa tham vọng và lòng trắc ẩn—bức tranh là một thiền quán thị giác về căng thẳng nội tại của nhân loại.

Tenzin Gyurmey Dorjee (sinh năm 1987, Himachal Pradesh, Ấn Độ; sống và làm việc tại Himachal Pradesh, Ấn Độ); những câu thần chú của tâm trí loài khỉ; 2023; acrylic trên bạt; (153,9 × 91,9 cm); do Dolma Chonzom Bhutia cung cấp.; Mặt nạ khỉ; Bhutan; khoảng thế kỷ 19; gỗ và nhiều màu; Bảo tàng Nghệ thuật Rubin; quà tặng của Bruce Miller và Jane Casey; C2016.1.

Tác phẩm mô tả một apsara—vị thần biểu trưng cho vẻ đẹp siêu việt và trực giác thiêng liêng—trỗi dậy từ đỉnh của một ngọn núi được tạo thành từ vô số hình người. Những hình thể ấy đại diện cho dòng chảy không ngừng nghỉ của cuộc sống đô thị: người lao động, sinh viên, nghệ sĩ, thương nhân, tất cả quấn vào nhau trong một xoáy lốc của mưu sinh và hoài bão. Sự hỗn độn này gợi nhắc đến hình ảnh một bức tranh trang trí khắc họa cảnh chợ phố hoặc những khoảnh khắc đông đúc của đời sống hiện đại.

Đỉnh điểm của bức tranh là hình ảnh một người đang giải phóng một cơn giông bão—một ẩn dụ cho sự tự hủy được sinh ra khi tham vọng mất phương hướng. Đối lập hoàn toàn, apsara xuất hiện như một hiện thân của sự thấu cảm và bình tâm, đưa tay che chở một bé gái khỏi giông tố. Cử chỉ này không chỉ là hành động cứu độ mà còn là lời nhắc về trách nhiệm giữa những cơn lốc của ích kỷ và quên lãng. Đó là hình ảnh mà người nghệ sĩ lấy cảm hứng từ hành động hoàn trả tác phẩm điêu khắc apsara thế kỷ 14 của Bảo tàng Rubin—một minh chứng cho lòng trắc ẩn ở cấp độ thể chế.

Từ hỗn loạn đến trí tuệ

Những hình thể chồng chất trong Câu thần chú của tâm trí khỉ cũng là biểu tượng cho nỗi xao nhãng nội tâm—thứ mà Phật giáo gọi là "tâm trí khỉ": trạng thái dao động, bồn chồn, và luôn trong cơn đói khát mục tiêu. Những nhân vật này là hóa thân của một xã hội luôn bận rộn, bị thôi thúc bởi thành tựu và đánh mất chính mình giữa vô số vai diễn.

Thế nhưng giữa cơn hỗn độn ấy, sự hiện diện của apsara lại là minh chứng cho tiềm năng biến chuyển. Nàng không phải vị thần xa lạ mà là bản thể tỉnh thức có mặt trong mỗi con người. Việc nàng xuất hiện từ đỉnh núi tượng trưng cho khả năng vượt lên trên nỗi bất an, mở ra không gian nội tâm nơi tranh Phật, tranh decor, và những biểu tượng văn hóa có thể trở thành phương tiện dẫn lối tới trí tuệ và lòng nhân ái.

Hành trình này không dành cho kẻ trốn chạy. Nó đòi hỏi một cái nhìn thành thật vào bản thân, đòi hỏi khả năng chịu trách nhiệm thay vì đổ lỗi, đòi hỏi dũng khí của người nghệ sĩ, của người cha, của cá nhân giữa một xã hội đang rối loạn. Và chỉ khi chấp nhận hành trình này, con người mới có thể tìm thấy ánh sáng của sự thật—thứ ánh sáng không làm lóa mắt, mà chiếu rọi từ bên trong.

Nghệ thuật như sự phản chiếu của giá trị

Đối với người nghệ sĩ, nghệ thuật chưa bao giờ là sự phô diễn thuần túy. Đó là công cụ để tiếp xúc, để soi sáng và để truyền đạt những giá trị mà ngôn từ đôi khi không thể chạm tới. Trong từng tranh trang trí, từng bố cục tranh Phật thiền định hay từng nét vẽ tranh decor biểu trưng, anh tìm cách chuyển tải tinh thần trách nhiệm và sự tỉnh thức.

Việc bảo tàng trả lại một tác phẩm không chỉ là một sự kiện—nó là một biểu tượng. Một biểu tượng cho sự tự kiểm điểm, cho lòng can đảm thừa nhận sai lầm lịch sử và bước tới tương lai với một tâm thế chính trực. Cũng giống như cá nhân, tổ chức cần minh bạch, cần hành động vì công lý, và cần truyền cảm hứng thông qua chính hành vi của mình.

Nguồn: Rubin Museum

Biên dịch: Trang Lê