Jan van Eyck có thực sự là người phát minh ra sơn dầu?

Trong cuốn Lives of the Artists xuất bản năm 1550, họa sĩ kiêm kiến trúc sư Giorgio Vasari đã dành lời ca ngợi cho nghệ sĩ người Flemish Jan van Eyck trong chương viết về họa sĩ Ý Antonello da Messina. Vasari gọi Van Eyck là một "họa sĩ rất được trọng vọng ở vùng đó nhờ vào kỹ năng điêu luyện mà ông đã đạt được trong nghề," đặc biệt là khả năng tạo ra vecni và màu sắc.

Vasari kể lại một câu chuyện rằng Van Eyck đã để một bức tranh của mình khô dưới ánh nắng mặt trời, nhưng "hoặc vì sức nóng quá gay gắt, hoặc có thể do tấm gỗ được ghép không kỹ hoặc chưa được xử lý đúng cách, nên bảng vẽ bị nứt tại các chỗ nối một cách nghiêm trọng." Sự cố này khiến người họa sĩ quyết tâm làm mọi cách để ánh nắng mặt trời không bao giờ gây ra tổn hại như vậy cho các tác phẩm của ông nữa – và vì thế, ông đã phát minh ra sơn dầu.

“Ông nhận ra rằng khi trộn màu với dầu thì hỗn hợp có độ đặc chắc rất tốt, không chỉ giúp tác phẩm, sau khi khô, tránh được mọi tác động của nước, mà còn làm cho màu sắc trở nên rực rỡ đến mức tự bản thân nó đã có độ bóng mà không cần đến vecni; và điều kỳ diệu nhất với ông là sơn dầu có thể pha trộn tốt hơn nhiều so với tempera.”

Việc Van Eyck được đề cập trong Lives of the Artists mang ý nghĩa quan trọng ở hai khía cạnh: trước hết, ông là một trong số rất ít họa sĩ người Flemish được đưa vào tiểu sử; và thứ hai, điều đó đã góp phần lan truyền một huyền thoại sai sự thật đã tồn tại gần 500 năm.

( Jan van Eyck, The Arnolfini Portrait (1434). Collection of the National Gallery, London.)

Bức Chân dung hôn lễ Arnolfini (1434) của Van Eyck đã từng được xem là kiệt tác sơn dầu đầu tiên trên thế giới, và ông được ghi nhớ với danh xưng “cha đẻ của sơn dầu.” Tuy nhiên, kỹ thuật hội họa bằng sơn dầu – sử dụng màu sắc trộn với dầu thay vì chất kết dính tan trong nước như tempera (ví dụ như lòng đỏ trứng) – thực chất đã được dùng từ bảy thế kỷ trước khi Van Eyck ra đời.

Những ví dụ sớm nhất về tác phẩm hội họa bằng sơn dầu đến từ Afghanistan thế kỷ thứ 7, do các họa sĩ Phật giáo thực hiện. Vào năm 2008, các nhà nghiên cứu phát hiện tàn tích của những bức bích họa sơn dầu trên các vách đá trong thung lũng Bamiyan – nơi từng có hai pho tượng Phật khổng lồ tọa lạc. Phân tích cho thấy các bức tranh này được tạo nên từ màu sắc trộn với dầu óc chó và dầu hạt anh túc.

( Mural of two Buddha figures from a cliff cave at Bamiyan, c. 7th century. )

Thậm chí trước cả thời điểm này, người Ai Cập cổ đại đã pha trộn dầu với chất màu để làm mỹ phẩm và trang điểm. Vì vậy, Van Eyck không phải là người phát minh ra sơn dầu – ông chỉ đến sau trong cuộc chơi.

Một chi tiết khác cũng khiến ta nghi ngờ về tính chính xác trong lời kể của Vasari là ông cho rằng kỹ thuật sơn dầu được đưa vào Ý là nhờ tình bạn giữa Van Eyck và Antonello da Messina. Tuy nhiên, Van Eyck đã qua đời khi Messina mới chỉ khoảng 11 tuổi. Dù vậy, đúng là Messina đã lần đầu tiếp xúc với sơn dầu ở Hà Lan. Sau đó, ông cải tiến công thức bằng cách thêm chì ôxít để tạo ra loại sơn sệt như mật ong (gọi là “oglio cotto” – dầu nấu chín) giúp giảm nguy cơ nứt nẻ. Rất nhiều họa sĩ sau thời Messina cũng điều chỉnh công thức sơn dầu, bao gồm cả Leonardo da Vinci – người thường thêm một chút sáp ong để giữ màu tươi sáng.

( Illustration of Jan Van Eyck at work, c. 1754. )

Phải công nhận rằng, mặc dù Van Eyck không thực sự phát minh ra sơn dầu, ông chắc chắn là người đã góp phần quan trọng trong việc phổ biến nó. Ông liên tục điều chỉnh và hoàn thiện công thức sơn dầu suốt đời mình, từ đó trở thành bậc thầy thực sự của chất liệu này – hoàn thiện kỹ thuật vẽ bằng nhiều lớp sơn mỏng để tạo nên hiệu ứng trong trẻo và tinh tế. Việc xây dựng tranh bằng các lớp mỏng cũng giúp các họa sĩ tái hiện mặt nước lấp lánh, bầu trời chi tiết, cũng như các tông màu da sống động được pha trộn một cách mềm mại – nhờ vào đặc tính khô chậm của sơn dầu. Việc Van Eyck thử nghiệm với công thức cũng giúp tạo hiệu ứng kim loại, thứ mà nếu không sẽ đòi hỏi người họa sĩ phải dùng đến vàng lá đắt tiền.

Sự đổi mới của Van Eyck với công thức sơn dầu đã mang lại sức sống mới cho chất liệu này, và độ phổ biến ngày càng tăng của nó đã khiến sơn dầu dần thay thế tempera để trở thành chất liệu ưa chuộng của giới họa sĩ. Có thể ông không phải là “cha đẻ của sơn dầu,” nhưng Van Eyck chắc chắn là một trong những bậc thầy quan trọng nhất của kỹ thuật hội họa này.

Nguồn : Did Jan van Eyck Really Invent Oil Paint?

Biên dịch : Bảo Long