Hoa sen và hành trình siêu việt: Biểu tượng vĩnh cửu trong tranh Phật và nghệ thuật Himalaya ( Phần 1)

Biểu tượng thiêng liêng của sự siêu việt

Hoa sen, loài hoa mọc lên từ bùn đen nhưng nở rộ thanh khiết trên mặt nước, từ lâu đã trở thành biểu tượng linh thiêng trong Phật giáo và Ấn Độ giáo, gắn liền với sự trong sáng, thức tỉnh và lòng từ bi. Hình ảnh ấy đại diện cho khả năng phục hồi và chuyển hóa – một bài học sâu sắc về việc vươn lên từ nghịch cảnh để đạt đến trạng thái tỉnh thức. Không ngạc nhiên khi hoa sen hiện diện rộng khắp trong các tác phẩm tranh Phật, tranh trang trí và nghệ thuật điêu khắc Himalaya với sắc độ đa dạng như hồng, trắng, vàng – mỗi sắc mang một tầng nghĩa khác nhau trong hành trình hướng tới giác ngộ.

Trong thực hành thiền định, hoa sen không chỉ là biểu tượng mà còn là công cụ dẫn dắt tâm trí đi vào sự tĩnh tại. Hình ảnh hoa sen trở thành nền tảng cho tư thế padmasana – biểu tượng của sự quân bình nội tại, nơi mỗi bàn chân đặt trên đùi đối diện như những cánh hoa hài hòa nở ra. Trong các tranh decor mang yếu tố thiền định, tư thế hoa sen thường được dùng để gợi nhắc sự thăng hoa của tinh thần giữa dòng đời hỗn loạn.

Nghệ thuật Phật giáo truyền thống thường mô tả Đức Phật và các vị Bồ tát tọa thiền trên ngai hoa sen, hoặc nâng niu một bông hoa trong tay – một biểu trưng rõ rệt cho sự siêu việt vượt lên mọi khổ đau. Các tu viện, đền thờ ở vùng Himalaya cũng được trang trí phong phú bằng họa tiết hoa sen, như một con đường thiêng dẫn tới sự giải thoát tâm linh.

Bộ sưu tập của Bảo tàng Rubin minh chứng cho tầm ảnh hưởng ấy khi quy tụ vô số tác phẩm khắc họa hoa sen qua nhiều hình thức: từ tranh Phật truyền thống, điêu khắc nghi lễ, cho đến các đồ nội thất tinh xảo như yên ngựa hay tủ đền.

Mandala hoa sen của Hevajra

Hoa sen Mandala của Hevajra; Đông Bắc Ấn Độ; Thế kỷ 12; Hợp kim đồng; Bảo tàng Nghệ thuật Himalaya Rubin.

Mandala hoa sen là một kỳ công của nghệ thuật Phật giáo bí truyền, nơi biểu tượng và cơ học giao hòa trong hình thức điêu khắc ba chiều. Cấu trúc này mô phỏng cung điện thần linh, với nhân vật trung tâm – như thần Hevajra hay Naraitmya – đứng giữa bông sen đang nở, bao quanh bởi các cánh hoa có bản lề có thể đóng mở. Thiết kế ấy không chỉ là một tuyệt tác kỹ thuật mà còn mang ý nghĩa biểu tượng: khi các cánh hoa khép lại, vị thần trở lại trạng thái tĩnh lặng – như một nụ hoa chưa nở, tiềm ẩn nhưng trọn vẹn.

Trong thực hành thiền định, mandala hoa sen là mô hình lý tưởng của tâm trí giác ngộ – thanh tịnh, toàn vẹn, và vượt lên trên sự hỗn loạn của thế gian. Các tranh decor hoặc tranh trang trí lấy cảm hứng từ loại mandala này thường mang năng lượng chữa lành và thiền định sâu sắc.

Padmasambhava – Bậc sinh từ hoa sen

Padmasambhava, tám hiện thân của ngài và những cảnh trong cuộc đời ngài; Tu viện Gangteng, Bhutan; thế kỷ 19; Sắc tố trên vải; Bảo tàng Nghệ thuật Himalaya Rubin.

Padmasambhava, tên mang nghĩa "Người sinh ra từ hoa sen", là vị tổ sư huyền thoại đã mang Phật giáo vào Tây Tạng thế kỷ thứ tám. Trong một bức thangka trứ danh, ông được mô tả đang ngồi trên ngai sen, biểu trưng cho sự sinh ra từ bùn nhưng không nhiễm bùn – như chính sự nghiệp hóa độ của Ngài khi chế ngự các thế lực đối nghịch để gieo mầm Phật pháp.

Tác phẩm này không chỉ mang tính tôn giáo mà còn là tranh Phật biểu trưng cho lòng kiên cường. Từ vẻ đẹp của hoa sen, người nghệ sĩ gợi nên hình ảnh Padmasambhava như hiện thân sống động của khả năng biến đổi nghịch cảnh thành con đường khai sáng.

Quán Thế Âm và cành sen từ bi

Bồ tát Quán Thế Âm; Nepal; Thế kỷ 13 - 14; Hợp kim đồng mạ vàng khảm đá bán quý; Bảo tàng Nghệ thuật Himalaya Rubin.

Avalokiteshvara, hay Quán Thế Âm, là hiện thân của lòng từ bi vô lượng trong truyền thống Phật giáo Tây Tạng và Nepal. Trong hình thức Padmapani – “Người cầm hoa sen” – ngài xuất hiện trong vô số tranh Phật và tranh decor, thường với cánh tay dang rộng ban phước và tay kia nâng niu cành sen như một biểu tượng dịu dàng của sự chăm sóc và bảo hộ. Cành sen, dù đôi khi đã gãy, vẫn là chứng tích thiêng liêng cho bản chất từ bi không thể phá vỡ.

Nghệ sĩ Buchung Nubgya đã mô tả Ngài trong một bức tranh thangka sống động bằng sắc tố tự nhiên – từ trái cây, củ cải đường – như thể muốn tái hiện hơi thở tự nhiên, gần gũi nhưng đầy thiêng liêng của vị Bồ tát.

( Xem phần 2)

( Xem phần 3)

Nguồn: Rubin Museum

Biên dịch: Trang Lê