Giới thiệu về tranh sơn mài (phần 2)

Ở Việt Nam, sơn mài cũng có truyền thống lâu đời. Hơn 2.000 năm trước, trong thời kỳ văn hóa Đông Sơn, người Việt đã biết chế biến sơn mài thô để làm những vật dụng hữu ích. Nhiều đồ gia dụng và đồ thờ được trang trí bằng vẽ và sau đó phủ sơn mài. Chúng được tìm thấy trong các ngôi mộ cổ được phát hiện ở đây và ở miền Bắc Việt Nam. Từ thời Lý (thế kỷ 11) hoặc thậm chí sớm hơn, sơn mài đã được sử dụng rộng rãi trong việc trang trí các cung điện, đình, đền, chùa, miếu. Những bí quyết liên quan đến nghề này luôn được giữ bí mật và lưu truyền trong dòng tộc của các nghệ nhân, từ cha cho đến con. Những nghệ nhân kiệt xuất đã được Nhà vua trao tặng các danh hiệu. Nhu cầu chuyên môn hóa ngày càng tăng chắc chắn dẫn đến việc thành lập các hiệp hội, làng nghề. Một hội như vậy sẽ xuất sắc trong việc chế biến sơn mài trong khi những hội khác lại nổi bật trong việc mạ vàng hoặc làm bột màu đỏ son. Họ tập trung, sống cùng nhau và sản xuất đồ sơn mài trong một khu đặc biệt dọc theo một con phố nổi tiếng mang tên nghề thủ công này. 

Ngày nay, ở Hà Nội và một số vùng lân cận, nhiều phố, khu, làng vẫn còn lưu giữ nghề sản xuất sơn mài truyền thống này. Các đồ vật bằng tre, gỗ, vải, đất hoặc da, sau khi được phủ một lớp sơn mài để bảo vệ và tô điểm, sẽ bóng, bền và kín nước. Bằng chứng là những đồ vật sơn mài được phát hiện gần đây trên những chiếc thuyền bị đắm của các chúa Nguyễn ở miền Nam Việt Nam; chúng được tìm thấy nguyên vẹn mặc dù thực tế là chúng đã bị ngâm trong nước muối hơn 100 năm. Đó là lý do tại sao sơn mài được sử dụng rất rộng rãi để trang trí trong các ngành thủ công mỹ nghệ và công nghiệp.

Qua nhiều thế kỷ, đồ sơn mài Việt Nam nổi bật nhờ tính độc đáo và chất lượng cao khi so sánh với các sản phẩm tương tự ở các nước láng giềng - Nhật Bản, Trung Quốc, Hàn Quốc và Miến Điện. Nó có mặt ở khắp nơi ở Việt Nam - từ các mối liên kết trong ván thuyền của ngư dân và đồ gia dụng bằng thúng và đan lát của nông dân, đến các sản phẩm thủ công và nghệ thuật tinh xảo như đồ vật mạ vàng lộng lẫy và đồ khảm xà cừ. Tuy nhiên, nghề sơn mài, phản ánh nhu cầu thẩm mỹ của con người trong cuộc sống hàng ngày, vẫn bị giới hạn trong việc trang trí các đồ gia dụng và đồ thờ cúng, chẳng hạn như tượng tôn giáo.

Chúng ta có thể nói rằng việc thành lập trường Mỹ thuật Đông Dương - Ecole Superieure des Beaux-Arts d'Indochine đã tạo động lực mạnh mẽ cho sự ra đời của một hình thức hội họa mới được khuyến khích bởi hai nghệ sĩ người Pháp: Victor Tardieu (1870–1937) và cộng sự của ông là Joseph Inguimberty ( 1896–1917). Sự tiếp xúc với hội họa cổ điển châu Âu khiến nền mỹ thuật Việt Nam có những thay đổi căn bản. Tuy nhiên, những thay đổi này - bao gồm việc thể hiện không gian ba chiều trên một mặt phẳng và mô tả thực tế bằng hình ảnh - đã được chấp nhận và đưa vào chủ đề và kỹ thuật truyền thống của nghề sơn mài

Ấn tượng với âm sắc đặc biệt và nguồn tài nguyên tiềm ẩn của “sơn mài đen” ở đình, chùa, hai nghệ sĩ người Pháp đã thúc giục các sinh viên mỹ thuật Việt Nam khám phá nghề thủ công này. Sự khích lệ của họ đã đánh thức lòng tự hào dân tộc của những sinh viên  và điều này dẫn đến sự ra đời của tranh sơn mài, thực sự là một đóng góp lớn cho nền mỹ thuật Việt Nam. Các họa sĩ Trần Văn Cẩn, Phạm Hầu và Nguyễn Gia Trí là người đi tiên phong trong việc phát triển kỹ thuật sơn mài từ việc trang trí đơn giản các họa tiết kiến ​​trúc ở đình, chùa hay các sản phẩm thủ công mỹ nghệ đến các nét vẽ nghệ thuật trên tranh sơn mài hiện đại. Họ vẽ và say mê nghiên cứu, huy động những bí quyết truyền thống của nghề sơn mài trong khi thử nghiệm những kỹ thuật mới. Mục tiêu của họ là áp dụng các quy luật của không gian và phối cảnh liên quan đến bố cục, hình khối và các hình vẽ (cùng với những kiến ​​thức họa sĩ khác được tiếp thu từ phương Tây), đồng thời để bảo tồn đặc tính huyền ảo và các đặc điểm vốn có khác của nghệ thuật sơn mài.

Về cơ bản, tranh sơn mài kết hợp các màu truyền thống - nâu, đen, đỏ, vàng, trắng - và kỹ thuật khảm vỏ trứng, cua, ốc. Những đổi mới bao gồm các kỹ thuật trộn thuốc nhuộm, bổ sung các tông màu xanh lá cây khác nhau để làm phong phú bảng màu, vẽ các hình khối, sử dụng bóng râm và ánh sáng với nhiều tông màu khác nhau, và các phương pháp sử dụng đá bọt và mài. Các chủ đề hiện thực được miêu tả trong rất nhiều tác phẩm qua từng giai đoạn lịch sử đã khẳng định một cách thuyết phục những nguồn tài nguyên vô tận của nghệ thuật sơn mài.

Dịch: Minh 

Biên tập: Huyền