Giới thiệu về Nghệ thuật Sơn mài Việt Nam (phần 1)

Không phải ai cũng có thể tiếp xúc với nhựa của cây này vì nó dễ gây sưng tấy và nổi mẩn ngứa, đặc biệt là trên mặt. Hiện tượng này thường được gọi là “ bị sơn ăn”. Điều này sẽ kéo dài trong vài tuần. Nếu không may, một người nào đó bị tiếp xúc với nhựa sơn mài, thì cách duy nhất là… gãi. Tuy nhiên, bạn sẽ cảm thấy nhẹ nhõm hơn một chút nếu vò nát lá khế tươi rồi xát lên vùng da bị ngứa.

Nhựa sơn mài đặc biệt khó xử lý : nó sẽ nhăn, khô và sẫm màu ngay lập tức khi tiếp xúc trực tiếp với nước, gió và ánh nắng mặt trời. Người trồng cây sơn chỉ có thể lấy nhựa từ nửa đêm đến rạng sáng. Sau đó, nhựa cây thu được sẽ được chứa trong thùng tre, che phủ chắc chắn bằng cách dán giấy sáp lên bề mặt để làm chúng không thấm khí. Các thùng sơn sau đó được mang đi và để nguyên trong vài tháng ở một nơi mát mẻ, tối, thoáng gió cho đến khi các thành phần khác nhau của sơn mài lắng xuống thành ba lớp chính. Chỉ khi đó việc phân loại mới bắt đầu.

Tầng sơn mài thứ nhất có màu nâu đỏ; Nó ít dính nhất, màu nâu vàng và mềm nhũn. Nhựa sau đó được lọc để loại bỏ hoàn toàn tạp chất, cho vào niêu đất hoặc chum sành, dùng que tre hoặc gỗ khuấy đều liên tục trong vài giờ để bay hết hơi.

Lớp tiếp theo là tầng sơn thứ hai; Nó dính hơn và có màu nâu vàng sẫm hơn. Nên sử dụng thùng chứa bằng sắt. Người ta phải khuấy nhựa bằng que sắt trong vài giờ để có được một lớp sơn bóng, đen được gọi là sơn then. Tầng dưới cùng rất dính và mềm, có màu vàng đục. Nó cứng lại khi khô và được gọi là sơn hom.

Người châu Á đã biết đến kỹ thuật sử dụng nhựa sơn từ rất sớm. Người Trung Quốc dưới triều đại nhà Thương (1384-1111 TCN) đã sử dụng sơn mài để trang trí các đồ vật đơn giản bằng tre và gỗ vì độ bền của nó nâng cao giá trị sử dụng của những vật này. Sơn mài cũng đóng vai trò là chất kết dính trong khảm và chạm khắc. Trong một số triều đại phong kiến, sơn mài đã đáp ứng nhu cầu trang trí bằng cách làm nổi bật các họa tiết trong cung điện của vua, chúa và quý tộc; cũng như các yếu tố kiến ​​trúc khác, vũ khí, xe ngựa, nhạc cụ, đồ đựng và chai lọ. Do đó, theo thời gian, chức năng nghệ thuật của sơn mài ngày càng được công nhận. Ở Nhật Bản, mặc dù sơn mài đã được sử dụng từ thế kỷ thứ 4 trước Công nguyên, nhưng nó chỉ giới hạn trong các vật dụng hàng ngày như đồ sành sứ hoặc bộ chén pha trà. Phải đến thế kỷ thứ 4 sau Công nguyên, người Nhật và người Hàn Quốc mới tiếp xúc với nghề sơn mài của lục địa châu Á. Họ đã được tiếp xúc với các kỹ thuật khảm, khắc, đánh bóng và trang trí khác nhau qua các kỹ thuật cơ bản của việc tạo hình như: vẽ trên mặt phẳng, chạm nổi, đánh bóng và dập nổi. Sơn mài Nhật Bản đã đạt đến đỉnh cao của sự phát triển; ảnh hưởng của nó đã vượt ra ngoài biên giới và lan rộng sang các nước châu  Âu.

Ở Việt Nam, sơn mài cũng có truyền thống lâu đời. Hơn 2.000 năm trước, trong thời kỳ văn hóa Đông Sơn, người Việt đã biết chế tác sơn mài thô để làm những vật dụng hữu ích. Nhiều đồ gia dụng và đồ thờ được trang trí bằng tranh ảnh và sau đó phủ sơn mài lên trên. Chúng được tìm thấy trong các ngôi mộ cổ được phát hiện ở đây và ở miền Bắc Việt Nam. Từ thời Lý (thế kỷ 11) hoặc thậm chí sớm hơn, sơn mài đã được sử dụng rộng rãi trong việc trang trí các cung điện, đình, đền, chùa, miếu. Những bí quyết liên quan đến nghề này luôn được giữ bí mật và lưu truyền trong dòng tộc của các nghệ nhân, từ đời cha đến đời con. Những bậc thầy kiệt xuất đã được Nhà vua trao tặng các danh hiệu cao quý. Nhu cầu chuyên môn hóa ngày càng tăng dẫn đến việc thành lập các hội nhóm. Một hội như vậy sẽ xuất sắc trong việc chế tác sơn mài trong khi những hội khác lại nổi bật trong việc mạ vàng hoặc làm bột màu đỏ son. Họ tụ tập, sống cùng nhau và sản xuất đồ sơn mài trong một khu vực đặc biệt dọc theo một con phố nổi tiếng mang tên nghề thủ công này. Ngày nay, ở Hà Nội và một số vùng lân cận, nhiều phố, khu, làng vẫn còn lưu giữ nghề sản xuất sơn mài truyền thống này. Các đồ vật bằng tre, gỗ, vải, đất hoặc da, sau khi được phủ một lớp sơn mài để bảo vệ và tô điểm, sẽ bóng, bền và kín nước. Bằng chứng là những đồ vật sơn mài được phát hiện gần đây trên những chiếc thuyền bị đắm của các chúa Nguyễn ở miền Nam Việt Nam; chúng vẫn còn nguyên vẹn mặc dù đã bị ngâm trong nước muối hơn 100 năm. Đó là lý do tại sao sơn mài được sử dụng rất rộng rãi để trang trí trong các ngành thủ công mỹ nghệ và công nghiệp.

Nguồn: http://www.eyegalleryvn.com/cms/An-Introduction-to-the-Lacquer-Art-of-Vietnam-ptarget-view-pid-34-ppage-3.html 
Biên dịch: Khanh
Biên tập: Hiếu - Huyền

Phần 2: https://vanvi.com.vn/gioi-thieu-ve-nghe-thuat-son-mai-viet-nam-phan-2