( Chi tiết bức tranh Chân dung Arnolfini (1434) của Jan van Eyck . Bộ sưu tập của Phòng trưng bày Quốc gia, London.)

Không, thưa độc giả, đây không phải là một bức tranh cổ hàng thế kỷ về một cuộc hôn nhân cưỡng ép. Mặc dù trông có vẻ như vậy, người phụ nữ mặc áo xanh trong tranh không được cho là đang mang thai. Trên thực tế, các nhà sử học hội họa vẫn chưa đưa ra được nhiều kết luận chắc chắn về bức chân dung khó nắm bắt này.

Hàng thế kỷ sau khi họa sĩ người Bắc Âu thời Phục Hưng Jan van Eyck hoàn thành tác phẩm Chân dung Giovanni Arnolfini (?) và Wife (1434), thường được biết đến với tên gọi Chân dung Arnolfini, vẫn còn vô số câu hỏi chưa có lời giải đáp về bức tranh sơn dầu trên gỗ này—một trong những kiệt tác nổi tiếng nhất thế giới. Danh tính của hai nhân vật trong tranh vẫn còn gây tranh cãi. Các học giả vẫn đang tranh luận chính xác về việc chúng ta đang nhìn thấy ai (đây là lý do tại sao tiêu đề của tranh có dấu chấm hỏi). Người phụ nữ trong tranh thậm chí không được nêu tên. Liệu bà có thể là một phụ nữ tên Costanza Trenta, hay có thể là Giovanna Cenami? Câu trả lời vẫn còn bỏ ngỏ. Nếu bà là Giovanna—giả thuyết đang được ủng hộ nhiều nhất hiện nay—thì có một điểm thú vị: Gia đình Giovanna giàu có và có vị thế hơn nhà Arnolfini. Điều này cho thấy đây là hình ảnh Giovanni “kết hôn với người hơn địa vị.” (Dẫu vậy, điều đó cũng không giúp ích gì cho việc lưu danh của bà, vì bà vẫn chỉ được nhớ đến như “người vợ của .”)

( Jan van Eyck, Chân dung Arnolfini (1434). Bộ sưu tập của Phòng trưng bày Quốc gia, London.)

Tuy nhiên, điều chúng ta biết là đây là một bức ảnh chân thực về cộng đồng người Ý hùng mạnh sống tại thành phố Bruges thịnh vượng của Bỉ vào thế kỷ 14. Các cảng của vùng Flanders trở thành trung tâm thương mại quan trọng trong thời kỳ Trung cổ và thu hút thương nhân từ khắp châu Âu, bao gồm cả người Ý. Chỉ riêng cặp đôi này đã đại diện cho ba gia tộc ngân hàng lớn không thuộc Florence nhưng đang hoạt động mạnh tại Bruges thời đó: các gia đình Cenami, Rapondi và Guinigi (đều đến từ thành phố Lucca). Họa sĩ Van Eyck, nổi tiếng với sự tỉ mỉ và khả năng nắm bắt chi tiết, rất được lòng cộng đồng người Ý tại Bruges, những người thường ủy thác ông vẽ chân dung và các tác phẩm bàn thờ.

Dù vẫn còn nhiều điều chưa rõ về bức tranh sơn dầu này, dưới đây là ba chi tiết mà chúng ta đã biết:

1. Dấu hiệu giàu có rõ ràng nhất? Chính là chi tiết thú vị này

( Bạn có nhận ra quả cam  khi chúng tôi chỉ ra không? Chi tiết từ bức chân dung Arnolfini của Jan van Eyck)

Trong số tất cả những biểu tượng hào nhoáng thể hiện sự giàu sang trong bức tranh—đèn chùm, áo choàng lót lông, cửa sổ kính màu và tấm thảm, cùng nhiều vật phẩm đắt tiền khác—một chi tiết lại hiện hữu một cách kín đáo: quả cam.

Một quả cam được đặt trên bậu cửa sổ bên trái, với ba quả nữa nằm trên chiếc rương bên dưới. Những quả cam này chắc chắn được nhập khẩu từ những vùng đất xa xôi, vì khí hậu Tây Bắc châu Âu không phù hợp để trồng cây có múi. Các thành phố Flanders, đặc biệt là Bruges, từng là trung tâm thương mại đường biển với vùng Địa Trung Hải vào thế kỷ 14—nơi cung cấp gia vị và trái cây Địa Trung Hải (bao gồm cam, lựu, nho và sung).

Khi những quả cam đắt đỏ cập cảng Bruges, chúng không được bán chung với các loại trái cây phổ thông trong chợ mà thường chỉ xuất hiện tại các tiệm thuốc hoặc hiệu thuốc. Chỉ tầng lớp tinh hoa mới đủ khả năng chi trả cho chúng. Một ghi chép từ dinh thự Công tước Lorraine ở miền Bắc Hà Lan vào năm 1410 có đề cập đến việc mua cam và lựu từ các hiệu thuốc địa phương. Giá của bốn quả cam (số lượng hiển thị trong tranh và phản chiếu trong gương lồi) là khoảng 8 đồng guilder—nhiều hơn một tháng lương của một thợ mộc lành nghề.

( TTấm bảng bên trong mô tả cảnh Eva cầm một quả cam từ Bàn thờ Ghent tại Bảo tàng Mỹ thuật Ghent, Bỉ)

Ngoài bức tranh này, Van Eyck còn vẽ cam như biểu tượng của sự sang trọng trong Ghent Altarpiece (1432), nơi Eva cầm một quả cam nhỏ ở một bảng phụ, và ở phần dưới, những cây cam xuất hiện trong khung cảnh Jerusalem.

2. Anh ấy muốn nắm tay cô ấy, nhưng tại sao?

(  Cử chỉ nắm tay ngượng ngùng trong bức chân dung Arnolfini của Jan van Eyck .)

Trọng tâm của bức tranh, và có lẽ là chìa khóa để giải mã ý nghĩa của nó, nằm ở hành động nắm tay giữa người đàn ông và người phụ nữ. Nhưng điều gì đang xảy ra trong cử chỉ có phần vụng về ấy?

Tay trái của người đàn ông nắm lấy tay phải của người phụ nữ, trong khi cái nắm tay truyền thống trong hôn lễ là giữa hai tay phải. Một ngoại lệ có thể là "cuộc hôn nhân không bình đẳng" (morganatic marriage) – kết hôn giữa hai người có địa vị xã hội chênh lệch, trong đó cô dâu không có quyền thừa kế – nhưng Arnolfini và Cenami có địa vị xã hội tương đương, nên điều đó không phù hợp ở đây. Một khả năng khác là đây là hôn lễ bí mật (clandestinum matrimonium), diễn ra riêng tư trước một thẩm phán hoặc linh mục thay vì công khai tại cửa nhà thờ.

Ngoài ra, điều này có thể là một phần của truyền thống khác hoàn toàn. Một tài liệu lưu trữ được phát hiện vào đầu những năm 1990 cho thấy Arnolfini và Cenami không kết hôn cho đến năm 1447—có nghĩa đây có thể là cảnh đính hôn, không phải đám cưới. Bàn tay chủ động của Arnolfini đang nắm lấy lòng bàn tay hướng ra phía trước của Cenami, có thể là minh họa cho tập tục Ý cổ mang tên impalmare (từ "palma" – lòng bàn tay), trong đó chú rể chạm vào lòng bàn tay phải của người hôn thê như một lời thề (một giai đoạn sớm trong quá trình chuẩn bị hôn nhân). Khoảnh khắc trong tranh có thể là lúc Arnolfini đang giới thiệu người vợ tương lai của mình với người xem, ngay sau khi chạm vào tay phải của cô ấy.

Hoặc cũng có thể đây là một phần của nghi lễ cưới truyền thống vùng Tuscan thời Trung cổ. Sau khi các thành viên nam trong hai gia đình thương lượng về của hồi môn và các điều khoản tài chính, chú rể sẽ đến nhà cô dâu vào ban ngày để trao nhẫn (gọi là Ngày Trao Nhẫn). Sau đó, anh sẽ hộ tống cô về nhà mình. Bức tranh có thể đang mô tả Ngày Trao Nhẫn vì bối cảnh là ban trưa, và bàn tay trái của người đàn ông dường như sẵn sàng dẫn cô đi đến nhà mới—điều này cũng giải thích vì sao cô đang gom váy như thể chuẩn bị rời đi. Vị trí đôi giày cho thấy đây là nhà của cô dâu chứ không phải của chú rể—giày của Arnolfini ở phía trước, như thể vừa bước vào với tư cách khách, còn giày của cô ở phía sau.

3. Bức chân dung lưu giữ một xu hướng thời trang đã biến mất: giày pattens

( Chi tiết của pattens, một loại giày phổ biến vào thời điểm đó, như được thấy trong bức chân dung Arnolfini của Van Eyck)

Về đôi giày trong tranh. Giống như phiên bản thời Trung cổ của guốc gỗ Dr. Scholl hiện đại, những đôi giày bệt này được gọi là pattens và cung cấp phần đế có thể tháo rời, hữu ích khi đi trên những con đường lát đá hoặc chưa được lát. Giày thời đó thường làm bằng lụa với lớp da mỏng bên trong và không có đế bảo vệ, nên pattens được mang như giày ngoài khi ra đường và tháo ra khi vào trong nhà. Hình dáng dài, nhọn của pattens mô phỏng hình dạng đôi giày thật, như được thấy ở Arnolfini.

Dù một số đôi pattens vẫn còn tồn tại và được các bảo tàng lưu giữ như hiện vật lịch sử thời trang, chúng được lưu giữ rõ nét nhất qua các bức tranh—và bức chân dung này cung cấp góc nhìn nổi bật và chi tiết hiếm có. Đôi pattens bằng gỗ và da của Arnolfini được thấy từ nhiều góc độ khác nhau (và hơi dính bùn) ở phía trước bên trái, trong khi đôi pattens đỏ lộng lẫy hơn, được trang trí của Cenami nằm phía sau gần băng ghế cầu nguyện.

Một đôi patten rất giống của Arnolfini có thể được thấy ở phía trước bên trái trong tác phẩm Portinari Altarpiece của Hugo van der Goes (một tác phẩm khác do một người Ý sống tại Bruges – nhà ngân hàng Tomasso Portinari – ủy thác vẽ). Pattens cũng xuất hiện trong phần Invidia (đố kỵ) thuộc tác phẩm Bảy tội chết và bốn sự kiện cuối cùng được cho là của Hieronymus Bosch.

Nguồn : Unlocking Van Eyck’s ‘Arnolfini Portrait’, One of World’s Most Enigmatic Paintings

Biên dịch : Bảo Long