Đôi lời giới thiệu về tranh sơn mài Việt Nam

Rất nhiều người khi tiếp xúc với nhựa của cây sơn sẽ có hiện tượng sưng tấy và nổi mẩn ngứa, đặt biệt là vùng mặt.. Hiện tượng này thường được gọi là “sơn ăn” và sẽ kéo dài trong vài tuần. Nếu không may bị sơn ăn, bạn có thể bị vò nát lá khế tươi và chà xát lên vùng da bị ngứa, điều này sẽ giảm sự kích ứng tạm thời.

"Xuân Quý Mão" của họa sĩ Nguyễn Thành Chung

Nhựa sơn mài  rất khó xử lý và “tạo nếp”: nó sẽ nhăn, khô và sẫm màu ngay sau khi tiếp xúc trực tiếp với nước, gió và ánh nắng mặt trời. Những người trồng sơn mài chỉ có thể lấy được từ nửa đêm đến rạng sáng. Nhựa cây được chứa trong các thùng tre lớn được đậy kín bằng cách dán giấy sáp lên bề mặt của chúng để ngăn không khí. Các thùng sơn mài sau đó được mang đi và bảo quản một nơi mát mẻ, tối, thoáng gió cho đến khi các thành phần của sơn lắng xuống thành ba lớp chính. Chỉ khi đó việc phân loại mới bắt đầu.
Lớp trên cùng là sơn mài của tầng thứ nhất (sơn mài nâu đỏ). Nó ít dính nhất, màu nâu vàng và mềm nhũn. Nhựa sau đó được lọc để loại bỏ hoàn toàn tạp chất, cho vào niêu đất hoặc chum gốm, dùng que tre hoặc gỗ khuấy liên tục và đều trong vài giờ để bay hết hơi.
Lớp tiếp theo là sơn mài của tầng thứ hai, nó dính hơn và có màu nâu vàng sẫm. Nên sử dụng thùng chứa bằng sắt. Người ta phải khuấy nhựa bằng que sắt trong vài giờ để có được một lớp sơn mài bóng, đen. Tầng dưới cùng rất dính và mềm, có màu vàng đục. Nó cứng lại khi khô và được gọi là sơn mài hom.
Người châu Á đã biết đến kỹ thuật sử dụng nhựa sơn mài từ rất sớm. Người Trung Quốc dưới triều đại nhà Thương (1384-1111 trước Công nguyên) đã sử dụng sơn mài để trang trí các đồ vật đơn giản bằng tre và gỗ vì độ bền của nó nâng cao giá trị sử dụng của những đồ vật này. Sơn mài cũng đóng vai trò là chất kết dính trong khảm và chạm khắc. Trong một số triều đại phong kiến, sơn mài đáp ứng nhu cầu trang trí làm nổi bật các họa tiết trang trí cung điện của vua, chúa và quý tộc, cũng như các yếu tố kiến ​​trúc khác, vũ khí, xe ngựa, nhạc cụ, … Do đó, theo thời gian các chức năng nghệ thuật của sơn mài ngày càng được công nhận. Ở Nhật Bản, mặc dù sơn mài đã được sử dụng khá sớm từ thế kỷ thứ 4 trước Công nguyên, nhưng nó chỉ giới hạn trong các vật dụng sử dụng hàng ngày như đồ sành sứ hoặc đồ dùng để pha trà. Người Nhật cùng với người Hàn Quốc mới tiếp xúc với nghề sơn mài của lục địa châu Á. Họ được tiếp xúc với các kỹ thuật khảm, khắc, đánh bóng và trang trí khác nhau với các kỹ thuật tạo hình cơ bản như vẽ trên mặt phẳng, chạm nổi, đánh bóng và dập nổi. Sơn mài Nhật Bản đạt đến đỉnh cao của sự phát triển và có tầm ảnh hưởng vượt xa biên giới của đất nước và lan rộng sang các nước Châu Âu.

Tác phẩm "Ngọn" của họa sĩ Vũ Văn Tịch.

Ở Việt Nam, sơn mài cũng đã có truyền thống lâu đời. Hơn 2.000 năm trước, trong thời kỳ văn hóa Đông Sơn, người Việt đã biết chế biến sơn mài thô để làm những vật dụng hữu ích. Nhiều đồ gia dụng và đồ thờ được trang trí bằng tranh ảnh và sau đó phủ sơn mài. Chúng được tìm thấy trong các ngôi mộ cổ được phát hiện ở đây và ở miền Bắc Việt Nam. Từ thời Lý (thế kỷ 11) trở về trước, sơn mài đã được sử dụng rộng rãi trong việc trang trí các cung điện, đình, đền, chùa, miếu. Những bí quyết liên quan đến nghề này luôn được giữ bí mật và lưu truyền trong dòng tộc của các nghệ nhân, từ cha cho đến con. Nhu cầu chuyên môn hóa ngày càng tăng chắc chắn dẫn đến việc thành lập các bang hội. Một hội như vậy sẽ xuất sắc trong việc chế biến sơn mài trong khi những hội khác lại nổi bật trong việc mạ vàng hoặc làm bột màu đỏ son. Họ tụ tập, sống cùng nhau và sản xuất đồ sơn mài trong một khu đặc biệt dọc theo một con phố nổi tiếng mang tên nghề thủ công này. Ngày nay, ở Hà Nội và một số vùng lân cận, nhiều phố, khu, làng vẫn còn lưu giữ nghề sản xuất sơn mài truyền thống này. Các đồ vật bằng tre, gỗ, vải, đất hoặc da, sau khi được phủ một lớp sơn mài để bảo vệ và tô điểm, sẽ bóng, bền và kín nước. Bằng chứng là những đồ vật sơn mài được phát hiện gần đây trên những chiếc thuyền bị đắm của các chúa Nguyễn ở miền Nam Việt Nam; chúng được tìm thấy nguyên vẹn mặc dù thực tế là chúng đã bị ngâm trong nước biển hơn 100 năm. Đó là lý do tại sao sơn mài được sử dụng rất rộng rãi để trang trí trong các ngành thủ công mỹ nghệ và công nghiệp.
Qua nhiều thế kỷ, đồ sơn mài của Việt Nam nổi bật nhờ tính độc đáo và chất lượng cao khi so với các sản phẩm tương tự ở các nước láng giềng - Nhật Bản, Trung Quốc, Hàn Quốc và Miến Điện. Nó có mặt khắp nơi ở Việt Nam - từ các mối liên kết trong ván thuyền của ngư dân,đồ gia dụng bằng thúng, đến các sản phẩm thủ công và nghệ thuật tinh xảo như đồ vật mạ vàng xa hoa, đồ khảm xà cừ. Nghề sơn mài phản ánh nhu cầu thẩm mỹ của con người trong cuộc sống hàng ngày, nhưng vẫn bị giới hạn trong việc trang trí các đồ gia dụng và đồ thờ cúng.

Tranh sơn mài "Hoa sông đời" của họa sĩ Đỗ Thị Kim Đoan.

Có thể nói rằng việc thành lập trường Đại học Mỹ thuật Đông Dương đã tạo động lực mạnh mẽ cho sự ra đời của một hình thức hội họa mới được khuyến khích bởi hai nghệ sĩ người Pháp là: Victor Tardieu (1870–1937) và cộng sự của ông là Joseph Inguimberty (1896–1917). Sự tiếp xúc với hội họa cổ điển Châu Âu khiến nền mỹ thuật Việt Nam có những thay đổi cơ bản. Tuy nhiên, những thay đổi này - bao gồm việc thể hiện ba chiều trên một mặt phẳng duy nhất và mô tả trực quan thực tế - đã được chấp nhận và đưa vào chủ thể nghệ thuật và kỹ thuật truyền thống của nghề sơn mài. 
Có ấn tượng với âm sắc đặc biệt và tài nguyên tiềm ẩn của “sơn mài đen” ở đình, chùa, hai nghệ sĩ người Pháp đã thúc giục các sinh viên mỹ thuật Việt Nam khám phá nghề thủ công này. Sự khích lệ của họ đã đánh thức lòng tự hào dân tộc và điều này đã dẫn đến sự ra đời của tranh sơn mài, thực sự là một đóng góp lớn cho nền mỹ thuật Việt Nam. Các họa sĩ Trần Văn Cẩn, Phạm Hầu và Nguyễn Gia Trí là người đi tiên phong trong việc phát triển kỹ thuật sơn mài, từ việc trang trí đơn giản các họa tiết kiến ​​trúc ở đình, chùa hay các sản phẩm thủ công đến các nét vẽ nghệ thuật trên tranh sơn mài hiện đại. Họ vẽ và say mê nghiên cứu, huy động những bí quyết truyền thống của nghề sơn mài đồng thời thử nghiệm những kỹ thuật mới. Mục tiêu của họ là áp dụng các quy luật không gian và phối cảnh liên quan đến bố cục, hình khối và các hình vẽ (cùng với những kiến ​​thức họa sĩ khác được tiếp thu từ phương Tây).
Nói chung, tranh sơn mài kết hợp các màu sắc truyền thống - nâu, đen, đỏ, vàng, trắng - và kỹ thuật khảm vỏ trứng, cua, ốc. Những đổi mới bao gồm các kỹ thuật trộn thuốc nhuộm, bổ sung các tông màu xanh lá cây khác nhau để làm phong phú bảng màu, vẽ các hình khối, sử dụng sáng tối với nhiều tông màu khác nhau, và các phương pháp sử dụng đá bọt và đánh bóng. Các chủ đề hiện thực được miêu tả trong rất nhiều tác phẩm qua từng thời kỳ lịch sử đã khẳng định một cách thuyết phục những nguồn tài nguyên vô tận của nghệ thuật sơn mài.
Một thế hệ họa sĩ khác như Nguyễn Sáng, Nguyễn Tư Nghiêm, Lê Quốc Lộc, Sỹ Ngọc… đã ghi dấu ấn về giá trị của nghệ thuật sơn mài Việt Nam. Kể từ năm 1934, các cuộc triển lãm quốc tế đã nêu bật những thành tựu của nghệ thuật sơn mài như một dấu mốc quan trọng trong nền mỹ thuật Việt Nam.

Nguồn: http://www.eyegalleryvn.com/cms/An-Introduction-to-the-Lacquer-Art-of-Vietnam-ptarget-view-pid-34-ppage-3.html
Biên dịch: Hưng
Biên tập: Trang Hà