Điêu khắc – Dấu ấn ký ức nhân loại (Phần 2)

Ở Việt Nam, điêu khắc không thường xuất hiện trong những công trình vĩ đại hay đài tưởng niệm rầm rộ. Nhưng nó lại hiện diện một cách bền bỉ và gần gũi: nơi mái đình, bậu cửa, cột chùa, hay thậm chí trong lòng bàn tay người dân – qua những pho tượng nhỏ gói ghém niềm tin.

Từ thời Lý, khi Phật giáo giữ vai trò trung tâm trong đời sống văn hóa, điêu khắc Việt đã tìm thấy bản sắc riêng. Tượng Phật chùa Phật Tích – với ánh mắt khép hờ, nụ cười nhẹ – không cầu kỳ mà đủ sức khiến người ta cảm thấy an yên. Mọi đường nét đều toát lên sự tinh tế, như một hơi thở nhẹ trong không gian tâm linh.

Bản phục chế của tượng Phật A Di Đà chùa Phật Tích, đặt tại bảo tàng Lịch sử Việt Nam

Điêu khắc Rồng thời Lý

Lá đề chim phượng niên đại thời Lý, thế kỷ XI-XII

Sang thời Trần, cùng với khí thế của một đất nước kháng chiến, điêu khắc cũng dày dặn hơn, có chiều sâu hơn. Rồng phượng hiện lên mạnh mẽ, chắc chắn, đầy nội lực – như chính tinh thần của một dân tộc đang trỗi dậy. Những pho tượng thời kỳ này không còn mang vẻ thanh thoát mà trở nên kiêu hãnh, đường bệ.

Bảo vật quốc gia tượng Phật hoàng Trần Nhân Tông

Rồng thời Trần trên bức cốn chùa Thái Lạc

Thời Lê, với ảnh hưởng sâu đậm của Nho giáo, điêu khắc bước vào thời kỳ nghi lễ và quy phạm. Tượng Hộ pháp, Diêm Vương, Thập điện… được tạc với thần thái nghiêm nghị, rạch ròi, như một phần của trật tự đạo lý và uy quyền. Thay vì sự mềm mại, người ta tìm đến sự trang nghiêm và tính biểu tượng cao.

Điêu khắc rồng trong điện Kính Thiên (được xây dựng năm 1428 đời Vua Lê Thái Tổ và hoàn thiện vào đời Vua Lê Thánh Tông)

Tượng thần Hộ pháp niên đại thế kỷ XVIII-XIX, thời Lê Trung Hưng (Trịnh Nguyễn phân tranh)

Điều đặc biệt ở điêu khắc truyền thống Việt Nam là sự gắn bó mật thiết giữa hình khối và tâm linh. Trước khi tạc tượng, nghệ nhân thường ăn chay, giữ gìn sự thanh tịnh. Khi hoàn thành, tượng phải được “khai quang điểm nhãn” – không chỉ để hoàn thiện tác phẩm, mà còn để thổi hồn vào hình hài. Mỗi pho tượng vì thế không chỉ là vật thể nghệ thuật, mà là một thực thể sống.

Chạm khắc gỗ

Sư tử đá được điêu khắc theo phong cách Phước Kiến

Chuông Ngọ Môn (độc bản) được đúc vào năm Minh Mạng thứ ba (1822) là một trong những chiếc chuông có kích thước và trọng lượng lớn nhất trong thời Nguyễn

Ngày nay, điêu khắc Việt bước ra khỏi không gian đình chùa để hiện diện nơi công cộng – trong các công viên, bảo tàng, phố đi bộ. Các nghệ sĩ trẻ thử nghiệm với nhiều chất liệu mới, từ kim loại tái chế đến gốm vỡ, từ ánh sáng đến âm thanh. Có tác phẩm gợi nhắc ký ức làng quê, có tác phẩm mang hình hài trừu tượng của xã hội hiện đại.

Boat ( Thuyền ) ngôi làng miền Bắc

Tác phẩm Âm dương của điêu khắc gia Bùi Hải Sơn

Dù thay đổi về hình thức, điêu khắc Việt hôm nay vẫn giữ một điều cốt lõi: ghi lại những chuyển động thầm lặng của thời đại, những nỗi niềm khó nói thành lời – bằng ngôn ngữ của hình khối.

Đọc thêm: Phần 1

Biên soạn: Hoàng Linh