Cổ vật triều Nguyễn giữa xứ sương mù: Thẻ bài, hốt ngọc – dấu ấn quyền uy nơi triều chính

Tọa lạc tại số 4 Hùng Vương, thành phố Đà Lạt, Bảo tàng Lâm Đồng hiện đang lưu giữ và trưng bày nhiều cổ vật quý giá của triều Nguyễn, phản ánh sinh động giá trị lịch sử, văn hóa của một giai đoạn vương triều rực rỡ trong quá khứ.

Dưới triều Nguyễn, bên cạnh các loại ấn tín mang tính biểu trưng cho quyền lực tối cao của hoàng đế, còn có nhiều vật phẩm thể hiện rõ vai trò, địa vị và quyền uy của vua cùng các thành viên trong hoàng tộc. Đó là những hiện vật như áo bào, mão miện, kiếm lệnh, thẻ bài, hốt ngọc… – mỗi món đồ không chỉ mang tính nghi lễ mà còn là biểu tượng quyền lực được chuẩn định nghiêm ngặt trong thiết kế, chất liệu và cách sử dụng.

Ngoài ra, một số vật phẩm trong số này còn là quà ban đặc biệt từ nhà vua dành cho những người lập công lớn hoặc có vai trò đặc biệt trong các dịp lễ trọng, thể hiện sự ghi nhận và tri ân của triều đình đối với cá nhân hoặc tập thể được vinh danh. Những cổ vật này, khi được bảo tồn và trưng bày tại bảo tàng, không chỉ là hiện thân của quyền lực và nghi thức cung đình, mà còn là chứng tích quý báu lưu giữ tinh thần và bản sắc văn hóa của một triều đại lịch sử.

Trong bộ sưu tập cổ vật cung đình triều Nguyễn tại Bảo tàng Lâm Đồng, ba chiếc thẻ bài bằng bạch ngọc ghi danh vua Khải Định, Từ Cung Hoàng thái hậu và hoàng tử Vĩnh Thụy (sau này là vua Bảo Đại) là những hiện vật đặc biệt hiếm gặp. Việc quy tụ đầy đủ thẻ bài của cả ba thành viên trong cùng một hoàng gia là điều rất hiếm thấy trong lịch sử triều Nguyễn, bởi phần lớn các đời vua trước hoặc không có con, hoặc có quá nhiều thê thiếp và con cái, khiến việc lưu giữ trọn vẹn trở nên khó khăn.

Thẻ bài là một loại cổ vật mang giá trị lịch sử và mỹ thuật cao, phản ánh đậm nét nghi lễ và thứ bậc trong xã hội phong kiến. Tùy theo địa vị của người sở hữu, thẻ bài được chế tác từ nhiều chất liệu quý như vàng, bạc, ngọc, đá, gỗ…, và từ đó hình thành cách gọi như kim bài, ngân bài, ngọc bài, mộc bài hay thạch bài.

Ngoài ra, công dụng của thẻ bài cũng được thể hiện qua tên gọi: bội bài dùng để đeo người, tín bài mang tính nhận diện hoặc truyền lệnh, lệnh bài là công cụ giao việc. Mỗi chiếc thẻ bài không chỉ là vật tùy thân, mà còn là biểu trưng quyền uy, địa vị và thân phận, được chế tác tinh xảo, mang phong cách thẩm mỹ cung đình đặc trưng dưới triều Nguyễn.

Mặt trước thẻ bài của vua Khải Định khắc nổi dòng chữ Hán nạm vàng “Đại Nam thiên tử”

Mặt sau thẻ bài của vua Khải Định khắc nổi dòng chữ Hán nạm vàng “Khải Định trân bảo”

Ba thẻ bài ngọc trong sưu tập không chỉ góp phần làm sáng rõ đời sống chính trị và văn hóa cung đình thời Khải Định, mà còn là những chứng tích quý giá, gắn liền với nhân vật lịch sử có thật – mang đến cái nhìn chân thực và sống động về triều đại cuối cùng của chế độ quân chủ Việt Nam.

Thẻ bài dưới triều Nguyễn được phân thành nhiều loại, mỗi loại đảm nhiệm một vai trò riêng trong đời sống chính trị và nghi lễ cung đình. Có loại thẻ bài được ban thưởng cho những người lập công – từ đại thần, hoàng tộc đến binh sĩ – thường đi kèm với ân huệ nhất định như bổng lộc hoặc đặc quyền. Có loại mang tính biểu trưng trong phục trang, dùng để phân biệt phẩm hàm, địa vị. Một số thẻ bài lại đóng vai trò như giấy thông hành, cho phép người sở hữu ra vào nơi cung cấm hoặc nhận lệnh từ cấp trên giao phó công vụ.

Trong sưu tập cổ vật cung đình triều Nguyễn tại Bảo tàng Lâm Đồng, ba chiếc thẻ bài bằng bạch ngọc được xác định là loại bội bài, chuyên dùng trong các nghi lễ trọng đại. Đây là những thẻ bài đeo ngực, không chỉ để thể hiện địa vị mà còn là một phần trong trang phục nghi lễ hoàng gia.

Cả ba thẻ được chế tác từ đá ngọc trắng đục, mang phong cách đồng nhất, kết hợp với dây đeo bằng vàng sang trọng. Hình dáng thẻ bài là dạng chữ nhật đứng, phần đầu tạo hình hổ phù cách điệu – một biểu tượng quen thuộc trong mỹ thuật cung đình, mang ý nghĩa bảo vệ và uy quyền. Lỗ đeo dây nằm ở phần đỉnh, cho phép gắn dây vàng đeo trước ngực.

Mặt trước thẻ bài của Từ Cung Hoàng Thái hậu khắc nổi dòng chữ Hán nạm vàng “Sủng tuy tứ phương”

Mặt sau thẻ bài của Từ Cung Hoàng Thái hậu khắc nổi dòng chữ Hán nạm vàng “Khải Định trân bảo”

Hai mặt của mỗi thẻ đều được chạm khắc tinh xảo với kỹ thuật khắc chìm và chạm thủng, thể hiện trình độ tay nghề điêu luyện của nghệ nhân thời bấy giờ. Viền thẻ là hoa văn hình chữ T liên hoàn, tạo cảm giác trang nhã, hài hòa. Nổi bật ở mặt chính là đôi rồng chầu, với phần đuôi vươn lên trên, đầu hướng xuống chầu vào hàng chữ ở giữa – hình tượng biểu trưng cho sự tôn kính, uy quyền và trật tự thiêng liêng trong cấu trúc vương quyền.

Sự hiện diện của ba thẻ bài này không chỉ mang ý nghĩa nghệ thuật và nghi lễ, mà còn là minh chứng sống động cho hệ thống phân cấp, nghi thức và biểu tượng quyền lực dưới triều đại nhà Nguyễn.

Chiếc thẻ bài của vua Khải Định là hiện vật tiêu biểu cho sự uy nghi và tinh xảo trong nghi lễ cung đình triều Nguyễn. Mặt trước thẻ khắc nổi bốn chữ Hán “Đại Nam Thiên tử” – biểu thị ngôi vị Hoàng đế nước Đại Nam – được nạm vàng, toát lên vẻ trang trọng và quyền uy. Mặt sau khắc bốn chữ “Khải Định trân bảo”, cũng bằng kỹ thuật khắc nổi và nạm vàng, xác lập giá trị như một bảo vật gắn liền với triều đại Khải Định.

Phần dây đeo được kết thủ công hết sức tỉ mỉ từ những sợi vàng cực nhỏ, thể hiện trình độ chế tác tinh vi. Trên dây còn đính hai khối cầu, mỗi khối được kết từ sợi vàng và gắn bốn viên đá nhỏ óng ánh, vừa có giá trị thẩm mỹ, vừa tăng thêm vẻ vương giả. Đây là chiếc thẻ bài vua Khải Định sử dụng trong các dịp đại lễ quan trọng của triều đình – một vật phẩm nghi lễ mang tính biểu trưng cao nhất dành cho bậc thiên tử.

Mặt trước thẻ bài của hoàng thái tử Vĩnh Thụy khắc nổi dòng chữ Hán nạm vàng “Đông cung hoàng thái tử” 

Mặt sau thẻ bài của hoàng thái tử Vĩnh Thụy khắc nổi dòng chữ Hán nạm vàng “Khải Định trân bảo” 

Thẻ bài của Từ Cung Hoàng thái hậu – chính thất của vua Khải Định và là mẫu thân vua Bảo Đại – được chế tác theo phong cách gần như tương đồng. Mặt trước khắc bốn chữ Hán “Sủng tuy tứ phương” – thể hiện ý nghĩa yêu thương và che chở muôn dân khắp bốn phương. Mặt sau cũng khắc dòng chữ “Khải Định trân bảo”, xác lập giá trị hoàng cung. Cũng như thẻ của nhà vua, chiếc thẻ bài này được bà đeo trong các nghi lễ trọng đại của triều đình, là biểu tượng cho vị thế và phẩm giá của Hoàng thái hậu.

Cả hai chiếc thẻ bài không chỉ thể hiện địa vị tôn quý, mà còn là những tác phẩm mỹ thuật cung đình đặc sắc, kết tinh kỹ nghệ chế tác vàng ngọc thời Nguyễn, đồng thời góp phần tái hiện không gian nghi lễ trang nghiêm của triều đình phong kiến Việt Nam.

Chiếc thẻ bài của hoàng tử Vĩnh Thụy – vị vua cuối cùng của triều Nguyễn – mang dáng dấp và phong cách chế tác tương đồng với thẻ bài của vua Khải Định và Từ Cung hoàng thái hậu. Mặt sau khắc nổi bốn chữ Hán nạm vàng “Khải Định trân bảo”, còn mặt trước là điểm nhấn riêng biệt với năm chữ Hán “Đông cung hoàng thái tử” – xác lập ngôi vị Thái tử kế vị. Đây là thẻ bài được nhà vua ban cho hoàng tử Vĩnh Thụy, dùng trong các dịp đại lễ để biểu thị thân phận và vai trò kế thừa ngai vàng.

Cả ba chiếc thẻ bài này được chế tác trong khoảng giai đoạn 1922–1925, tương ứng với thời điểm Vĩnh Thụy được phong làm Đông cung hoàng thái tử đến khi vua Khải Định băng hà. Không chỉ là biểu tượng quyền lực, chúng còn là hiện vật quý giá minh chứng cho truyền thống kế vị trong thể chế quân chủ chuyên chế triều Nguyễn.

Bên cạnh thẻ bài, một cổ vật mang giá trị biểu tượng cao khác trong sưu tập cung đình triều Nguyễn là hốt ngọc – hay còn gọi là ngọc như ý. Đây là vật phẩm thường được nhà vua cầm trong tay khi thiết triều, thể hiện quyền uy tối thượng.

Chiếc hốt ngọc đang được lưu giữ tại Bảo tàng Lâm Đồng được chế tác từ một khối đá ngọc màu trắng xanh, có hình dáng uốn cong mềm mại theo kiểu dấu ngã. Phần thân có tiết diện hình chữ nhật, khắc chỉ chìm dọc thân, phần cuối vát nhọn và có lỗ để gắn tua trang trí. Đầu hốt tạo hình lá đề, trên đỉnh chạm khắc hình con dơi dang cánh bay giữa đám mây – biểu tượng cho chữ “Phúc” trong văn hóa phương Đông, hàm ý cát tường và may mắn.

Trên bề mặt hốt ngọc khắc bài thơ bằng chữ Hán, gồm tám dòng, mỗi dòng năm chữ, với đường nét tinh xảo, sắc sảo. Đây là bài thơ ngự chế của vua Càn Long (Trung Quốc), ca ngợi ngọc quý như bảo vật đại diện cho nhà vua, có thể thay mặt thiên tử phát lệnh, nắm giữ binh quyền nơi chiến trường.

Hốt ngọc vua Đồng Khánh ban tặng đại thần Nguyễn Hữu Độ

Hốt ngọc vua Đồng Khánh ban tặng đại thần Nguyễn Hữu Độ

Chiếc hốt ngọc không chỉ là một bảo vật quý giá, mà còn chứa đựng chiều sâu văn hóa, lịch sử, phản ánh tư tưởng về quyền lực tuyệt đối của vương quyền phong kiến phương Đông, đồng thời cho thấy sự giao lưu văn hóa giữa triều Nguyễn với Trung Hoa thời bấy giờ.

Bài thơ “Ngự chế” bằng chữ Hán khắc trên Hốt ngọc

Hai bên bài thơ trên hốt ngọc còn khắc hai dòng chữ Hán được bôi son đỏ, tăng thêm phần trang trọng và tôn quý. Dòng bên phải khắc “Đồng Khánh thân tứ” – có nghĩa là vua Đồng Khánh đích thân ban tặng, còn dòng bên trái khắc “… thần Nguyễn Hữu Độ”, cho thấy người được nhận vật phẩm quý giá này chính là đại thần Nguyễn Hữu Độ.

Dựa trên những chi tiết lịch sử, có thể xác định chiếc hốt ngọc này được ban trong thời gian trị vì của vua Đồng Khánh (1885–1889) cho vị đại thần Nguyễn Hữu Độ (1813–1888), người từng giữ chức Kinh lược Bắc Kỳ, một vị trí trọng yếu trong hệ thống chính trị triều Nguyễn. Đặc biệt, ông còn là thân phụ của Nguyễn Hữu Thị Nhàn – Chính phi của vua Đồng Khánh, sau này được tôn phong làm Phụ Thiên Thuần hoàng hậu. Mối quan hệ gia tộc này càng thể hiện rõ lý do chiếc hốt ngọc quý giá lại được vua Đồng Khánh ban tặng cho ông Nguyễn Hữu Độ như một biểu tượng của sự trọng đãi và gắn bó chính – thân.

Nhìn từ góc độ nghệ thuật và kỹ thuật chế tác, chiếc hốt ngọc không chỉ là một vật phẩm biểu trưng cho quyền lực, mà còn là kết tinh của kỹ thuật thủ công đỉnh cao thời Nguyễn. Các nghệ nhân trong Ngự xưởng – nơi chuyên chế tác các vật dụng phục vụ hoàng gia – đã thổi hồn vào từng đường nét chạm trổ, làm nên một cổ vật không chỉ mang giá trị lịch sử mà còn thể hiện tầm vóc văn hóa và mỹ thuật đặc trưng của một triều đại phong kiến Việt Nam.

Qua đó, các hiện vật như thẻ bài, hốt ngọc... chính là những mảnh ghép sống động phản ánh đời sống hoàng cung, tư tưởng về quyền lực và địa vị, đồng thời tôn vinh bàn tay tài hoa của những nghệ nhân xưa – những người đã âm thầm góp phần lưu giữ tinh hoa văn hóa Việt cho đến hôm nay.

Nguồn tham khảo: Cổ vật triều Nguyễn ở xứ sương mù: Thẻ bài, hốt ngọc

Biên soạn: Hoàng Linh