Các công đoạn làm tượng phỗng truyền thống

Khám phá quy trình làm tượng phỗng đất truyền thống từ khâu chọn đất, tạo hình đến nung và trang trí. Một hành trình thủ công đậm chất văn hóa Việt.

1. Chọn đất sét – khởi đầu của mọi tượng đất

Nguyên liệu chính để làm phỗng là đất sét mịn, thường được khai thác từ vùng đồng bằng Bắc Bộ như Phú Xuyên, Bắc Ninh hoặc ven sông Hồng. Loại đất dùng để nặn tượng phải là đất thịt, có độ dẻo cao, không lẫn cát hay sỏi.

Đất được ngâm trong nước khoảng 3–5 ngày để tách tạp chất, sau đó lọc kỹ và đem phơi hong nhẹ. Giai đoạn này ảnh hưởng trực tiếp đến độ bền và tính thẩm mỹ của tượng phỗng đất sau khi hoàn thiện.

2. Ủ đất – bí quyết làm nên độ mịn

Sau khi xử lý, đất phải được ủ trong chum hoặc thùng kín từ 10 ngày đến vài tuần. Trong quá trình ủ, đất trở nên dẻo, mềm, liên kết tốt hơn và dễ thao tác. Đây là kỹ thuật thủ công quan trọng mà các nghệ nhân luôn gìn giữ.

Một số nghệ nhân lâu năm còn có công thức riêng để trộn đất với bột giấy hoặc cám gạo để tạo độ mịn cho tượng đất. Cách làm này không phổ biến nhưng mang lại độ bền cao và cảm giác "mộc" đặc trưng cho tượng phỗng đất.

3. Tạo hình con phỗng – nghệ thuật của bàn tay

Khác với các dòng tượng khuôn đúc công nghiệp, phỗng đất truyền thống được nặn bằng tay. Người thợ dùng dao tre, que gỗ, hoặc chính các đầu ngón tay để tạo hình từng bộ phận.

Có hai cách phổ biến:

Tượng đất thủ công "Phỗng hoa".

Tượng đất thủ công "Phỗng chắp tay".

Nặn hoàn toàn bằng tay: dùng trong các mẫu phỗng đặc biệt, có biểu cảm sinh động như Phỗng hoa, Phỗng cười, Phỗng chắp tay, hay hình các con vật trong Tết Trung Thu.

Dùng khuôn gỗ: phù hợp cho sản xuất số lượng lớn, thường dùng làm phỗng đồ chơi dân gian cho trẻ em.

Tuy dùng khuôn, nhưng công đoạn chỉnh sửa sau đó vẫn đòi hỏi sự khéo léo. Mỗi con phỗng là một phiên bản riêng biệt, không giống hệt nhau – chính điều này tạo nên giá trị của tượng đất thủ công.

4. Phơi và nung – từ mềm thành cứng

Sau khi nặn xong, tượng phỗng phải được phơi trong bóng râm từ 2 đến 4 ngày để không bị nứt. Độ ẩm của không khí và ánh sáng có thể ảnh hưởng đến hình dạng tượng.

Tiếp theo là công đoạn nung:

Lò nung truyền thống dùng củi, rơm hoặc trấu làm nhiên liệu.

Nhiệt độ lò có thể đạt đến 900°C, thời gian nung kéo dài 5–7 tiếng.

Người thợ phải canh lửa liên tục, điều chỉnh theo độ khô và kích thước tượng.

Tượng đất sau khi nung có màu đỏ sẫm hoặc vàng nhạt, bề mặt nhám, nhẹ, chắc tay và không nứt.

5. Tô màu và hoàn thiện

Màu sắc là phần giúp con phỗng trở nên sống động. Trước kia, các loại bột màu được lấy từ thiên nhiên: Đỏ từ đất son, Vàng từ củ nghệ hoặc hòe, Đen từ than củi, Xanh từ lá chàm. 

Ngày nay, nhiều nghệ nhân kết hợp cả màu tự nhiên lẫn màu công nghiệp để đáp ứng nhu cầu thị trường. Tượng thường được sơn nền trắng rồi mới tô chi tiết. Cọ tre hoặc bút lông nhỏ giúp kiểm soát đường nét rõ hơn.

Một số sản phẩm hướng đến khách hàng hiện đại có thể để phỗng mộc, không sơn, giữ nguyên màu đất nung – rất phù hợp với xu hướng decor phong cách wabi-sabi, vốn đề cao sự thô mộc và không hoàn hảo.

Nguồn: Tổng hợp

Quỳnh Hoa