Bước vào thế giới u tối của nữ nghệ sĩ Siêu thực bị lãng quên – Bona de Mandiargues

( Bona de Mandiargues, Untitled (1982 )

“Tôi là người tự học và vô tri, nhưng tri thức của tôi là tri thức của một pháp sư,” nữ họa sĩ người Ý Bona de Mandiargues từng nói. Dưới đôi tay của bà, những thử nghiệm tiên phong của chủ nghĩa Siêu thực đã mang một sắc thái đen tối, phản kháng và tự phơi bày sâu sắc. Dù được biết đến và ngưỡng mộ bởi các nghệ sĩ Siêu thực hàng đầu thời đó, bà vẫn luôn tách biệt nhờ thực hành nghệ thuật độc đáo đến kỳ lạ – những tác phẩm mang màu sắc rùng rợn, quái dị và khiêu dâm, đậm đặc biểu tượng, yếu tố huyền bí và tham chiếu đến chủ nghĩa thần bí. Những tác phẩm ấy hằn sâu trong trí nhớ người xem rất lâu sau khi đã rời mắt.

De Mandiargues là cái tên mới nhất xuất hiện trong làn sóng quan tâm đến các nữ nghệ sĩ Siêu thực bị bỏ qua trong lịch sử, bên cạnh Gertrude Abercrombie và Ithell Colquhoun. Bà có màn ra mắt quốc tế ấn tượng tại Triển lãm Biennale Venice lần thứ 60 vào năm ngoái với tác phẩm Nuptial Bull (1958) – một collage từ vải tạo hình đầu bò – nằm trong triển lãm chính “Foreigners Everywhere” do Adriano Pedrosa giám tuyển. Trước đó, năm 2023, Bảo tàng Nivola tại Sardinia đã tổ chức triển lãm hồi cố cá nhân đầu tiên của bà, với sự hỗ trợ từ con gái bà – Sybille – người đã lưu giữ và bảo tồn kho tác phẩm của mẹ.

  ( Bona de Mandiargues, Nuptial Bull (1958 ) 

Tác phẩ m Nuptial Bull thể hiện rõ phong cách châm biếm khiêu khích của nữ họa sĩ, sự quan tâm đến giới tính, khả năng biến những chất liệu bình dị thành thứ bất ngờ và xu hướng đưa yếu tố cá nhân vào tác phẩm. Hình ảnh đầu bò thường gắn với biểu tượng nam tính, nhưng De Mandiargues lại tạo hình đầu bò từ những mảnh vải xé nát từ bộ vest của người chồng cũ và đặt tên theo nghi lễ hiến tế bò thời Trung cổ tại Tây Ban Nha. Theo nhà nghiên cứu mỹ thuật Antonella Camarda, “Bà trình bày một sinh thể đã được thuần hóa, phục tùng theo ý chí của nữ họa sĩ.”

Gần đây, tác phẩm gợi dục và đầy đe dọa La Lubricità (1970) cũng được trưng bày trong triển lãm “Surrealism” – một khảo cứu toàn diện đánh dấu 100 năm của chủ nghĩa Siêu thực tại Trung tâm Pompidou mùa thu vừa rồi. Tác phẩm collage này có tiêu đề nghĩa là “bề mặt trơn tuột”, khắc họa một sinh vật lai giữa người phụ nữ và ốc sên với những chi tiết quái đản như xúc tu nhỏ, cánh tay cong và chân đi giày cao gót.

Đầu tháng này, triển lãm cá nhân đầu tiên tại Vương quốc Anh dành riêng cho De Mandiargues đã khai mạc tại phòng tranh Alison Jacques ở London, kéo dài đến ngày 28 tháng 6, tập trung vào giai đoạn trưởng thành của bà từ năm 1975 đến 1995 – giai đoạn trước khi bà qua đời vào năm 2000.

( Bona de Mandiargues, The Jellyfish Water Rat (1985 )

“Điều thu hút tôi là sự trực diện của tác phẩm – nó thực sự mạnh mẽ,” giám tuyển triển lãm, Simon Grant, nhận định. “Từ ‘nội tạng’ là từ tôi dùng nhiều nhất, vì thật sự là vậy. Bạn có thể cảm nhận rõ một cá tính mạnh mẽ đằng sau những tác phẩm này. Bà rất trung thực và đang đào sâu vào nội tâm để khám phá bản chất sống. Bà xứng đáng được biết đến nhiều hơn.”

Sinh năm 1926 tại Rome với tên đầy đủ Bona Tibertelli de Pisis, nữ họa sĩ lớn lên ở Modena dưới sự nuối tiếc công khai của người cha khi bà không phải con trai – điều được cho là gây ra sự khủng hoảng kéo dài liên quan đến bản dạng giới của bà. Ngay từ nhỏ, bà đã sớm vẽ tranh theo bước người bác ruột – họa sĩ Filippo de Pisis – người bà vô cùng thân thiết. Năm 1946, bà theo bác đến Venice, theo học tại Học viện Mỹ thuật và tiếp xúc với nhiều kiệt tác của hội họa Ý. Tuy vậy, bà đặc biệt bị cuốn hút bởi phong cách siêu hình học mà bác và các họa sĩ hiện đại Ý như Giorgio de Chirico theo đuổi.

( Bona and André Pieyre de Mandiargues in Venice )

Một năm sau, bà cùng bác chuyển đến Paris, nơi bà gặp nhà văn người Pháp André Pieyre de Mandiargues. Hai người kết hôn năm 1950 và hòa nhập vào giới sáng tạo quốc tế, bao gồm nhiều họa sĩ Siêu thực danh tiếng như Max Ernst, André Breton, Dorothea Tanning, Meret Oppenheim và Man Ray. Tác phẩm của bà từng trưng bày bên cạnh các tên tuổi này tại triển lãm Siêu thực “EROS” năm 1959 tại Galerie Cordier. Bà từng chia sẻ rằng khi tiếp cận ảnh hưởng từ họ, “Tôi có thể thấy rõ hơn bên trong mình điều tôi luôn cố thể hiện.”

Điều này được thể hiện qua các tranh vẽ trong giai đoạn này, khi bà thử nghiệm với phương pháp “tự động” của Ernst và Breton – đặc biệt là kỹ thuật decalcomania, tức ép sơn giữa hai mặt giấy hoặc vải để tạo vết loang ngẫu nhiên. Phương pháp này nhằm triệt tiêu tư duy lý trí và khơi dậy sự ngẫu hứng để giải phóng tiềm thức. Trong nhiều năm, chúng cũng kéo De Mandiargues tiến gần hơn đến trừu tượng.

( Bona de Mandiargues, Self-portrait (1994)

Cuối thập niên 1950, De Mandiargues ngày càng táo bạo hơn trong việc sử dụng chất liệu. Ban đầu là các chất vẽ kỳ lạ như đất hoặc bột, sau đó bà chuyển sang dùng vải thường xuyên. Cùng thời điểm bà chia tay chồng khoảng một thập kỷ và chuyển đến Mexico, bà bắt đầu tái sử dụng những mảnh quần áo cũ của chồng – may trực tiếp lên các tấm toan tái chế bằng đường chỉ zigzag sống động, tạo nên những tổ hợp vật thể (assemblage) đặc trưng cho phong cách của bà.

Dù tiếp tục sáng tác theo phong cách được gọi là visage patchwork, De Mandiargues quay lại với hình tượng, khai thác đa dạng chủ đề. Trong số đó có những bức chân dung cách điệu của bạn bè hoặc các nhân vật lịch sử như nhà soạn nhạc Ý Giuseppe Verdi hay nhà văn tiên phong Nga Ossip Brik. Một số tác phẩm khác lại đáng sợ và bất an hơn, tái hiện những cảnh giới xa lạ đầy sinh vật kỳ dị, bán nhân dạng.

( Bona de Mandiargues, The Interlaced Bodies (1977)

Một trong những biểu tượng xuất hiện thường xuyên trong giai đoạn này – trùng với thời điểm bà tái hợp với chồng và sinh con gái duy nhất là Sybille vào năm 1967 – là hình ảnh ốc sên. De Mandiargues cho rằng mâu thuẫn nội tại trong bản dạng của bà được thể hiện hoàn hảo qua loài vật lưỡng tính, bị xem thường này.

“Luôn bị giằng xé giữa khao khát thoát ly và nhu cầu bảo vệ để ở lại, tôi ghen tị với ốc sên – kẻ có thể mang cả ngôi nhà di chuyển theo,” bà từng chia sẻ. “Một loài vật mang tính âm và thất thường, nó biểu trưng cho sự vận động trong tính bất biến.” Tuy nhiên, như phong cách tư duy rộng mở và không ngừng khám phá thường thấy ở De Mandiargues, bà đã tìm thấy một tầng ý nghĩa lớn hơn: “Bằng cách ôm trọn hình xoắn ốc, tôi đang ôm trọn cấu trúc của vũ trụ.”

Triển lãm “Bona de Mandiargues” hiện mở cửa đến ngày 28 tháng 6 tại Alison Jacques, 22 Cork Street, London.

Nguồn : Enter the Twisted World of Overlooked Surrealist Bona de Mandiargues

Biên dịch : Bảo Long