Bắc Ninh - Kinh Bắc: Vùng đất khởi nguồn văn minh Đại Việt

Từ lâu, Bắc Ninh đã được biết đến với tên gọi Kinh Bắc – vùng đất cổ bên bờ Bắc sông Hồng, đối diện kinh đô Thăng Long xưa. Không chỉ là nơi hội tụ các giá trị văn hóa – lịch sử lâu đời, Kinh Bắc còn được xem là cái nôi khai mở nền văn minh Đại Việt.

Theo sử sách, vùng Kinh Bắc xưa bao gồm toàn bộ tỉnh Bắc Ninh hiện nay, các huyện Đông Anh, Sóc Sơn, Gia Lâm (Hà Nội), Văn Giang, Văn Lâm (Hưng Yên) và phần phía Nam tỉnh Bắc Giang. Địa hình nơi đây được bồi đắp bởi phù sa sông Hồng cùng các dòng sông cổ mang chữ “Đức” như: Thiên Đức (sông Đuống), Nguyệt Đức (sông Cầu), Nhật Đức (sông Thương) và Minh Đức (sông Lục Nam), tạo điều kiện thuận lợi cho sản xuất nông nghiệp và cư dân sinh tụ lâu dài.

Nhiều tài liệu cổ như Đồng Khánh dư địa chí ghi nhận, Bắc Ninh từng là vùng thuộc bộ Vũ Ninh dưới thời Hùng Vương - An Dương Vương. Qua các thời kỳ Bắc thuộc, Lý, Trần, Lê đến Nguyễn, vùng đất này lần lượt mang các tên gọi như Luy Lâu, Giao Chỉ, Giao Châu, Bắc Giang đạo, Kinh Bắc đạo và cuối cùng là tỉnh Bắc Ninh từ năm 1831. Di sản lịch sử ấy hiện vẫn được gìn giữ tại hàng nghìn di tích như lăng Kinh Dương Vương, đền thờ Lạc Long Quân, Âu Cơ, thành Cổ Loa, thành cổ Luy Lâu...

Thủy đình Đền Đô (phường Đình Bảng, thành phố Từ Sơn).

Không chỉ nổi bật về mặt địa lý và lịch sử, Kinh Bắc - Bắc Ninh còn đóng vai trò quan trọng trong tiến trình phát triển văn hóa dân tộc. Theo sử gia Phan Huy Chú, vùng đất này “có mạch núi cao vót, nhiều sông quanh vòng”, là nơi “mạch đất tốt tụ về, sinh ra nhiều danh thần”. Từ đây đã xuất hiện nhiều nhân vật lịch sử tiêu biểu như Lý Công Uẩn – vị vua khai sáng triều Lý, Thiền sư Vạn Hạnh, Lê Văn Thịnh, Nguyên Phi Ỷ Lan... góp phần đặt nền móng cho quốc gia Đại Việt độc lập và phát triển.

Bên cạnh truyền thống hiếu học, Bắc Ninh còn nổi tiếng là địa phương có hệ thống làng nghề thủ công phát triển sớm và đa dạng. Các nghề gốm Bát Tràng, Phù Lãng; đúc đồng Đại Bái; khắc gỗ Phù Khê; tranh dân gian Đông Hồ... đều bắt nguồn từ đây, tạo nên mạng lưới kinh tế truyền thống sôi động và bền vững. Theo ghi chép trong Đại Nam nhất thống chí, cư dân vùng này “ba phần làm nông và học, một phần chuyên thương mại”, cho thấy đời sống kinh tế phong phú ngay từ thời phong kiến.

Cùng với đó, văn hóa Quan họ Bắc Ninh – di sản phi vật thể được UNESCO công nhận – tiếp tục là biểu tượng đặc trưng của đời sống tinh thần người Kinh Bắc. Những làn điệu mượt mà, sâu lắng không chỉ phản ánh tâm hồn nghệ thuật tinh tế mà còn thể hiện nếp sống thanh nhàn, trọng nghĩa tình của cộng đồng cư dân nơi đây.

Quan họ ngày hội - Đỗ Bảng - 123x123 cm - Acrylic.

Tình xuân - Đỗ Bảng - 70x50 cm - Sơn dầu trên giấy.

Xuống chợ - Đỗ Bảng - 70x50 cm - Sơn dầu trên giấy.

Trong dòng chảy văn hóa ấy, nhiều nghệ sĩ đương đại vẫn đang tiếp nối truyền thống bản địa bằng cách riêng. Một trong số đó là họa sĩ Đỗ Bảng – người sinh ra và lớn lên ở Bắc Ninh, nổi bật với phong cách vẽ tự nhiên, khỏe khoắn. Ông dành phần lớn sáng tác của mình để thể hiện ký ức văn hóa Kinh Bắc qua tranh vẽ. Những tác phẩm như Tình xuân, Xuống chợ, Quan họ ngày hội,.. của ông vừa giữ được đường nét cổ truyền, vừa thể hiện tinh thần nghệ thuật đương đại, góp phần làm mới và lan tỏa hình ảnh Bắc Ninh trong đời sống mỹ thuật hiện nay.

Ngày nay, Bắc Ninh không chỉ là trung tâm công nghiệp – kinh tế quan trọng phía Bắc mà còn là vùng đất tiêu biểu về bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa dân tộc. Với chiều sâu lịch sử cùng sự năng động của con người đương đại, Kinh Bắc tiếp tục khẳng định vai trò trong bản đồ văn hóa Việt Nam, như một vùng đất “địa linh nhân kiệt” – nơi quá khứ, hiện tại và tương lai giao thoa trong từng lớp trầm tích văn hóa.

Biên soạn: Quỳnh Hoa