Tửu cụ Việt: Dáng hình văn hóa trong men gốm ngàn năm

Trong bốn thú ăn chơi truyền thống – rượu, chè, trầu, thuốc – thì rượu thường đứng đầu bảng, và trong đó, tửu cụ (đồ dùng phục vụ uống rượu) là mảng được người Việt chế tác phong phú và đa dạng bậc nhất. Trải qua các thời kỳ lịch sử và vùng miền, tửu cụ không chỉ được bảo tồn mà còn hình thành một “môn chơi” tinh tế, gắn liền với thẩm mỹ, kỹ thuật và văn hóa bản địa.

Tước uống rượu men trắng ngà thời Lê

Tước rượu gốm hoa lam với nét vẽ tiêu biểu ở thời Lê Sơ

Gốm men ngọc, một điểm son trong kỹ thuật chế tác men ở thời Trần

Gốm men rạn xuất xứ từ làng gốm Bát Tràng, chế tác dưới thời Nguyễn

Khám phá hệ tửu cụ Việt – từ trản, tước, chén chân cao đến hồ lô, bình, ấm… – ta sẽ bắt gặp sức hấp dẫn vượt ngoài công năng sử dụng. Ẩn trong từng món đồ cổ là sự tinh tế của kỹ thuật chế tác, sự trau chuốt trong mỹ thuật trang trí, và dấu ấn riêng biệt của chất liệu địa phương. Hệ tửu cụ này, nhìn kỹ, toát lên một "ngôn ngữ Việt" không thể nhầm lẫn.

Tửu cụ Việt có thể được nhận diện rõ nét từ thời Lý (1009–1225) – giai đoạn đầu tiên sau ngàn năm Bắc thuộc, khi nghệ thuật gốm Việt bắt đầu định hình rõ bản sắc. Giai đoạn này, nhiều sản phẩm vừa mang dấu ấn văn hóa bản địa, vừa giao thoa với Phật giáo và Hindu giáo từ Champa. Tiêu biểu là tước uống rượu hình chim vẹt đứng trên đài sen: hình tượng sen – biểu trưng Phật giáo – kết hợp với chim vẹt, loài vật từng xuất hiện trong kinh điển kể lại tiền kiếp Đức Phật. Đó không chỉ là món đồ dùng, mà là kết tinh của niềm tin, biểu tượng và mỹ cảm.

Trải dài qua các triều đại, tửu cụ tiếp tục biến hóa phong phú về kiểu dáng, màu men và tạo hình. Gốm men ngọc thời Trần, men hoa lam thời Lê sơ, men lam xám thời Mạc, men màu thời Lê Trung Hưng… đều để lại những dấu ấn riêng biệt. Những vùng gốm danh tiếng như Bát Tràng (Hà Nội), Chu Đậu (Hải Dương), Gò Sành (Bình Định), Quảng Đức (Phú Yên)… đều có dòng sản phẩm chuyên biệt cho tửu cụ, mỗi nơi một ngôn ngữ tạo hình, một tinh thần thẩm mỹ riêng.

Thời Lê sơ, hình tượng vẹt được lặp lại trong các chén rượu hoa lam Chu Đậu. Chim vẹt bám vào miệng trản, thân chim tạo thành tay cầm, vừa là điểm nhấn trang trí, vừa là công năng sử dụng. Đây là một ví dụ tiêu biểu cho khả năng tạo dáng duyên dáng và đầy sáng tạo của nghệ nhân gốm Việt.

Bình rượu hình cá, với màu men lam xám đặc trưng thời nhà Mạc

Tước rượu hình chim vẹt, một nét giao thoa văn hóa đặc trưng ở thời Lý

Bình rượu hình chim, gốm men hoa lam Chu Đậu ở thời Lê Sơ

Chén (trản) uống rượu đắp hình chim vẹt của gốm hoa lam Chu Đậu

Nậm rượu men lam xám của gốm cổ Bát Tràng

Các thế kỷ sau, tửu cụ Việt càng phong phú về hình khối và đề tài. Đặc biệt, thời Mạc và Lê Trung Hưng, hình tượng thủy tộc như cá, tôm, cua... được đưa vào tạo hình ấm rượu – có khi là cá cõng tôm, có khi là ấm hình tôm đắp nổi – tạo nên ngôn ngữ thẩm mỹ sinh động, đậm chất dân gian nhưng không kém phần tao nhã.

Ấm rượu mang tạo hình thủy tộc qua hình ảnh tôm ở thời Lê Trung Hưng

Hồ lô hai bầu, dòng sản phẩm chế tác tại lò gốm Bát Tràng, thế kỷ 19.

Bộ hồ lô, nậm rượu với nét men vỏ sỏ mộc mạc, đơn sơ của gốm cổ Quảng Đức

Nét đẹp tinh mỹ của chén rượu chân cao thời Lý

Sang triều Nguyễn, khi việc giao thương và ảnh hưởng văn hóa ngoại bang đậm nét hơn, tạo hình tửu cụ cũng có sự thay đổi. Những hồ lô hai bầu, trang trí long vân hay lân đắp nổi xuất hiện nhiều trong gốm Bát Tràng thế kỷ 19. Gốm Quảng Đức cùng thời cũng sản xuất nhiều hồ lô và nậm rượu men vỏ sò, chất mộc, giản dị. Dù cùng công năng, mỗi dòng gốm lại đưa ra một cách thể hiện riêng – điều đó làm nên cá tính của từng vùng nghề và giá trị riêng của từng món tửu cụ.

Từ tước rượu hình vẹt thời Lý đến hồ lô hai bầu thời Nguyễn, từ chén rượu chân cao thời Trần đến bình rượu gốm lam xám Bát Tràng, tửu cụ Việt là một minh chứng sống động cho dòng chảy văn hóa, nghệ thuật và kỹ thuật của người Việt suốt hàng nghìn năm. Không chỉ là đồ dùng trong tiệc rượu, mỗi món tửu cụ còn là một lát cắt của lịch sử, một lời thì thầm từ quá khứ gửi đến hiện tại, về một tinh thần uống – chơi – sống đậm chất Việt.

Biên soạn: Hoàng Linh