Sở hữu di sản của những bậc thầy cổ điển: Bí quyết hàng đầu trong nghệ thuật chân dung

"Chân dung bà Blair" của Sir Henry Raeburn, sơn dầu trên toan

Thuật ngữ “bậc thầy cổ điển” – dù không chính thức – từ lâu đã gợi nhắc đến những nghệ sĩ châu Âu vĩ đại hoạt động từ thời Phục hưng (thế kỷ XVI) đến cuối thế kỷ XVIII. Họ là những người được đào tạo bài bản, gắn bó mật thiết với các hội họa sĩ địa phương, và tạo nên di sản nghệ thuật trường tồn. Dù vậy, thuật ngữ này ngày nay còn bao hàm cả những tác phẩm đến từ các nhóm, trường phái khác nhau trong khuôn khổ rộng lớn về thời gian và địa lý. Nhiều họa sĩ danh tiếng của thời kỳ này – từ Titian đến Goya – đều được xem là đại diện tiêu biểu cho giới Old Masters.

Trong thời điểm thị trường đấu giá nghệ thuật sắp bước vào mùa cao điểm dành cho các bậc thầy cổ điển, chúng tôi nhìn lại dòng tranh chân dung – một thể loại thể hiện rõ nhất tính cách, địa vị và khí chất con người qua nét cọ kinh điển. Hai chuyên gia hàng đầu – David Weiss (Phó Chủ tịch cấp cao, Trưởng bộ phận Nghệ thuật châu Âu & Old Masters tại Freeman’s Auctions) và Iain Gale (Chuyên gia tại Lyon & Turnbull) – đã chia sẻ quan điểm lạc quan về thị trường cũng như những lời khuyên thiết thực cho nhà sưu tập mới.

Bắt đầu bộ sưu tập: Vẻ đẹp vượt thời gian trong chân dung các bậc thầy

Chân dung Đức Hồng y Ippolito de’ Medici” của Titian, thế kỷ 16, sơn dầu trên gỗ

Việc xây dựng một bộ sưu tập chân dung của các bậc thầy cổ điển không nhất thiết phải bắt đầu từ quy mô lớn. Trên thực tế, sự đa dạng về phong cách – từ Phục hưng Ý, Gothic phương Bắc, Baroque Hà Lan đến Rococo Pháp, Tân cổ điển và Lãng mạn – cho phép người sưu tập linh hoạt lựa chọn theo ngân sách và sở thích. Trong danh sách những nghệ sĩ tiêu biểu cho các trường phái này có thể kể đến Jan van Eyck, Hieronymus Bosch, Artemisia Gentileschi, Diego Velázquez, Joshua Reynolds, và nhiều tên tuổi lẫy lừng khác.

Theo Iain Gale, điều quan trọng là tránh tiếp cận một cách dàn trải, thiếu định hướng – điều ông ví như “bắn súng rải”. Thay vào đó, người sưu tập nên bắt đầu bằng một tác phẩm trung tâm, làm nền móng cho toàn bộ bộ sưu tập về sau. Chẳng hạn, với ngân sách khoảng 20.000 bảng Anh (tương đương 25.000 USD), ông đề xuất tìm kiếm những bức chân dung của các họa sĩ như Allan Ramsay hoặc Henry Raeburn – những người tiêu biểu cho chủ nghĩa lãng mạn và nghệ thuật chân dung Anh quốc.

David Weiss lại gợi mở một hướng đi khác: tìm kiếm các bản vẽ của những họa sĩ ít tên tuổi hơn trong thế kỷ XVII–XVIII. Những tác phẩm này thường có giá hợp lý hơn so với các tranh sơn dầu cùng thời, nhưng vẫn thể hiện trình độ kỹ thuật cao. Ngoài ra, ông cũng khuyến khích đầu tư vào các bản khắc sớm – lựa chọn lý tưởng cho người mới bước chân vào thế giới nghệ thuật cổ điển.

Cơ hội bị bỏ qua và những cái nhìn sâu sắc

Dù các tác phẩm từ thời Tudor và Stuart tại Anh vẫn duy trì giá trị cao, nhưng theo Gale, nhiều bức tranh khác bị xem là "u ám" chỉ vì lớp bụi thời gian và nicotine phủ mờ màu sắc thực. Chỉ một góc nhỏ được làm sạch đúng cách cũng có thể hé lộ vẻ đẹp rực rỡ nguyên sơ của chúng.

Weiss nhấn mạnh vai trò của các tác phẩm thuộc “trường phái” hay “vòng tròn” của một nghệ sĩ nổi tiếng – tức những bức tranh được tạo ra bởi học trò hoặc người cùng thời với họ. Dù không phải bản gốc, chúng vẫn có chất lượng và sức hút thẩm mỹ cao. Trong một số trường hợp, những tác phẩm này về sau còn được tái định danh là chính tay bậc thầy sáng tác, biến chúng thành khoản đầu tư giá trị.

Cả Gale và Weiss đều đồng tình rằng thị trường chân dung – đặc biệt trong giới Old Masters – vô cùng phức tạp. Giá trị không đơn thuần được quyết định bởi tên tuổi, mà còn phản ánh động cơ và góc nhìn của người sưu tập. Từ nhu cầu khẳng định bản thân đến lòng đam mê thuần túy, từ hứng thú với lịch sử đến sự kết nối vô hình với một gương mặt xa lạ – mỗi lý do đều góp phần hình thành nên hành trình đầy cá tính trong thế giới nghệ thuật cổ điển.

Chân dung tự họa trong thị trường do tên tuổi thúc đẩy

“Chân dung một quý ông mặc áo khoác thêu” của Cornelis Troost, sơn dầu trên toan

Chân dung tự họa, nơi nghệ sĩ đối diện chính mình bằng cái nhìn trần trụi và không trung gian, luôn mang một giá trị biểu tượng đặc biệt. Lawrence Gowing từng viết: “Khoảnh khắc một người đàn ông tự vẽ mình – anh ta có thể chỉ làm điều đó hai hoặc ba lần trong đời, có lẽ là không bao giờ – về bản chất có một ý nghĩa đặc biệt.” Câu nói ấy như một khẳng định nhẹ nhàng nhưng đầy trọng lượng về chiều sâu cá nhân trong hành vi tự khắc họa. Tuy nhiên, theo Iain Gale, việc một tác phẩm là chân dung tự họa không tự thân đảm bảo giá trị thị trường. Trái lại, giá trị ấy phụ thuộc vào một mạng lưới phức hợp các yếu tố – từ chất lượng, xuất xứ, mức độ hiếm, cho đến danh tiếng của người vẽ và thời điểm xuất hiện trên thị trường.

Thị trường nghệ thuật hiện đại, dù đầy biến động, vẫn bị chi phối mạnh mẽ bởi danh tiếng. David Weiss nhận định rằng có một phân khúc ổn định dành cho chân dung tự họa – đặc biệt là những tác phẩm có thể được xác minh là của các họa sĩ hạng nhất hoặc hạng hai. Trong bối cảnh đó, mối liên hệ giữa giá trị tác phẩm và danh tính người mẫu trở nên rõ nét: một nhân vật lịch sử hay quý tộc luôn có sức hút hơn một gương mặt vô danh. Tuy nhiên, điều đáng chú ý là Weiss lại ủng hộ những tác phẩm ít tên tuổi nhưng chất lượng vượt trội, hơn là các bức tranh trung bình của những danh họa nổi tiếng – minh chứng cho một xu hướng thẩm mỹ đang ngày càng đề cao bản thân tác phẩm thay vì chỉ dựa vào thương hiệu.

“Chân dung một người phụ nữ giặt quần áo,” của Henry Robert Morland, sơn dầu trên toan

Chủ đề và biểu tượng trong chân dung tự họa thường ẩn giấu hơn so với các bức chân dung truyền thống vốn được đặt hàng để phô bày địa vị, quyền lực hoặc gia thế. Trong khi các chi tiết như trang phục, bối cảnh hay đạo cụ thường được dùng để khẳng định vị thế xã hội, thì chân dung tự họa lại mở ra một không gian nội tâm, nơi cái tôi được thể hiện qua ánh mắt, thần thái, hoặc sự tiết chế đến mức tối giản. Weiss chỉ ra rằng nhiều bậc thầy xưa đã cố tình tránh phô trương trong các bức tự họa của mình – một lựa chọn cho thấy sự thành công trong việc chuyển tải bản sắc cá nhân mà không cần đến vẻ ngoài hào nhoáng.

Dù tên tuổi có thể là lực đẩy ban đầu, chất lượng mới là yếu tố quyết định sau cùng trong thế giới nghệ thuật cổ điển. Weiss dẫn chứng rằng vào những năm 1990, các nhà đấu giá vẫn chấp nhận ký gửi và bán những bức tranh phái sinh hoặc của người theo trường phái lớn, bất kể chất lượng ở mức nào. Nhưng đến năm 2017, xu thế đã thay đổi: các tác phẩm chất lượng thấp, dù có mối liên hệ danh nghĩa với một nghệ sĩ quan trọng, cũng không còn chỗ đứng. Thị trường ngày nay ngày càng khắt khe và hướng tới những tác phẩm mang tính nguyên bản, được thực hiện với tay nghề cao và thể hiện rõ nét dấu ấn cá nhân hoặc trường phái xác định.

Cuối cùng, giá trị thị trường của một tác phẩm – đặc biệt là chân dung tự họa – không chỉ nằm ở bề mặt thị giác mà còn nằm trong động lực tinh thần của người mua. Theo Gale, nếu một bức tranh gây được sự hấp dẫn trực quan và tạo kết nối cảm xúc, thì ngay cả khi nó là tác phẩm của một họa sĩ tầm thường, nó vẫn có thể mang lại giá trị lớn. Trong thế giới nghệ thuật bị danh tiếng chi phối, chính sự cân bằng giữa kỹ năng, cảm xúc và câu chuyện ẩn sau mới làm nên giá trị đích thực – một giá trị vượt khỏi thị trường, chạm đến sự lưu truyền.

Nguồn: In Good Taste

Biên dịch: Trang Lê