Quan họ Bắc Ninh trong hội họa: Vẽ nên giai điệu của ký ức Kinh Bắc

Quan họ – từ âm thanh dân gian đến hình tượng hội họa

Từ xa xưa, trên vùng đất Kinh Bắc – nơi hội tụ của văn hiến, tâm linh và nghệ thuật – những làn điệu quan họ đã cất lên, ngân vang bên dòng sông Cầu, trên triền đê xanh, giữa hội làng mùa xuân. Quan họ Bắc Ninh không chỉ là một hình thức hát dân gian đặc sắc, mà còn là tinh hoa văn hóa, là biểu tượng bản sắc vùng châu thổ Bắc Bộ. Với đặc trưng đối đáp, không nhạc đệm, quan họ đòi hỏi kỹ thuật hát tinh tế, chất giọng mềm mại và đặc biệt là một phong cách ứng xử thấm đẫm lễ nghĩa.

Nhưng điều kỳ diệu là: quan họ không dừng lại ở thính giác. Trong suốt hành trình của mình, nó đã bước sang những miền nghệ thuật khác – trong đó, hội họa là một mảnh đất đầy tiềm năng để quan họ “hiển hình”, để từ âm thanh trở thành hình ảnh, từ cảm xúc trở thành bố cục, từ lời ca trở thành màu sắc.

Nhiều họa sĩ, khi đứng trước vẻ đẹp của liền anh, liền chị trong những buổi hát đối, đã không chỉ nhìn thấy trang phục hay tư thế, mà còn “nghe thấy” sự trầm mặc, duyên dáng và thanh tao của một nền văn hóa đã kết tinh trong âm nhạc. Họ vẽ quan họ như vẽ một linh hồn – thứ linh hồn tập thể đã gắn bó với làng quê, với mùa xuân, với những mối giao duyên vượt lên khỏi lứa đôi để trở thành một mỹ cảm dân tộc.

Hình tượng liền anh, liền chị – hệ hình thẩm mỹ trong hội họa Việt

Hình ảnh liền anh, liền chị không chỉ là biểu tượng âm nhạc mà đã trở thành một hệ hình thẩm mỹ trong hội họa Việt Nam. Trong tranh, họ không chỉ hiện lên bằng tà áo tứ thân, khăn mỏ quạ hay nón quai thao, mà bằng cả khí chất – sự mềm mại, duyên dáng, nghi lễ và mực thước. Người nghệ sĩ thị giác khi vẽ quan họ không đơn thuần là minh họa mà là chuyển thể cảm xúc, dựng lại một thế giới nơi âm thanh và hình ảnh hòa làm một.

"Tình xuân" - Hoạ sĩ Đỗ Bảng - Tranh sơn dầu

Tinh thần quan họ – kín đáo, nội tâm, tiết chế – chính là nền tảng của một mỹ học phương Đông cổ truyền. Trong nhiều tranh sơn mài, tranh lụa hay đồ họa dân gian, ta bắt gặp sự đồng hiện: nét cong của tà áo hòa vào dòng sông, ánh nhìn nghiêng khẽ như một nốt nhạc ngân dài, không gian lễ hội như nhịp phách vang vọng… Tất cả góp phần tạo nên một bố cục không ồn ào mà thấm đẫm tình cảm.

Quan họ trong hội họa đương đại tiếp tục được diễn giải bằng nhiều ngôn ngữ tạo hình mới: hình khối trừu tượng, màu sắc biểu cảm, hay kết cấu mang tính thơ mộng. Có họa sĩ chọn phác họa một thuyền quan họ giữa đêm trăng, có người chỉ vẽ một vệt lụa tím giữa nền sơn son nhạt để gợi lời ca, có người mô tả một đôi mắt liền chị ngước nhìn không gian – ánh nhìn chất chứa một khúc dân ca chưa cất tiếng. Tất cả cho thấy, quan họ không chỉ là nguồn đề tài, mà đã trở thành một phương thức tư duy hình ảnh – một "hệ hình văn hóa" giúp nghệ sĩ Việt định vị bản sắc dân tộc trong hội họa hiện đại.

Di sản ngân vang qua màu sắc và thời gian

Quan họ Bắc Ninh – di sản phi vật thể đại diện của nhân loại – không chỉ sống trong lời ca, hội Lim, lễ nghi làng xã, mà còn sống trong tranh vẽ, trong ngôn ngữ thị giác. Người họa sĩ, như một liền anh thời đại mới, không hát bằng giọng mà hát bằng cọ, bằng màu, bằng bố cục. Họ nối tiếp một mạch cảm xúc đã hàng trăm năm ngân vang, và làm cho quan họ không chỉ là âm thanh, mà còn là hình ảnh, không chỉ là văn hóa, mà còn là nghệ thuật đương đại.

"Điệu khèn mùa xuân" - Hoạ sĩ Đỗ Bảng

Ở đó, hội họa và quan họ gặp nhau trong một điểm chung: chất thơ của dân tộc. Và trong khoảnh khắc người xem đứng trước một bức tranh vẽ cảnh hát quan họ, có thể chính họ cũng đang "nghe" thấy – không phải bằng tai – mà bằng trái tim mình, một câu ca tha thiết:
“Người ơi người ở đừng về…”

Biên soạn: Trang Lê