Paul Klee – Sắc Màu và Tinh Thần Tự Do của Nghệ Thuật Hiện Đại

Paul Klee - Côte de Provence 5 (1927). Sold for CHF 280,000 via Koller Auctions (July 2021)

Paul Klee là một trong những nghệ sĩ quan trọng và giàu trí tưởng tượng nhất của thế kỷ 20, người đã không ngừng phá bỏ ranh giới giữa các trường phái nghệ thuật và khẳng định tiếng nói độc đáo của mình. Dù từng chịu ảnh hưởng từ Lập thể, Biểu hiện và Siêu thực, Klee không thuộc hẳn về bất kỳ trường phái nào — ông là hiện thân của tinh thần sáng tạo không biên giới, nơi màu sắc, hình khối và cảm xúc cùng song hành trong một ngôn ngữ tạo hình đầy mê hoặc.

Paul Klee: Những năm tháng hình thành

Paul Klee – Scene aus Kairuan, 1914. 

Sinh ra trong một gia đình nhạc sĩ tại Thụy Sĩ, Klee tiếp xúc với âm nhạc từ nhỏ — một yếu tố sau này ảnh hưởng sâu sắc đến cách ông tổ chức bố cục và sử dụng màu sắc. Khi theo học tại Học viện Mỹ thuật Munich vào năm 1898, ông không hẳn bị khuất phục bởi nền đào tạo cổ điển, mà ngược lại, luôn khao khát vượt thoát khỏi khuôn mẫu. Những bản khắc đầu tiên như Virgin in a Tree (1903) đã hé lộ một tài năng thiên bẩm về đường nét và hình thể, nhưng điều làm nên dấu ấn Klee là cách ông giải phóng nghệ thuật khỏi lối tư duy truyền thống.

Paul Klee – Ab Ovo. Public domain image.

Bước ngoặt đến khi ông gặp Wassily Kandinsky và gia nhập nhóm Der Blaue Reiter vào năm 1911. Ảnh hưởng từ tư tưởng nghệ thuật mang tính tinh thần của Kandinsky giúp Klee phát triển triết lý riêng về sáng tạo — một triết lý không dựa trên việc mô phỏng hiện thực mà tập trung vào biểu đạt nội tâm và kết cấu hình thức. Đồng thời, sự tiếp xúc với nghệ thuật của Pablo Picasso và phong trào Lập thể mở ra cho Klee cánh cửa tới một ngôn ngữ trừu tượng giàu tiềm năng.

Chuyến đi đến Tunisia năm 1914, nơi ông sáng tác Scene from Kairouan, là một khoảnh khắc khai sáng, đánh dấu bước chuyển mình rõ nét về màu sắc. Trong các tác phẩm như Ab Ovo (1917), ông sử dụng màu nước và kỹ thuật dán gạc để tạo hiệu ứng thị giác độc đáo, chứng minh khả năng xử lý chất liệu đầy sáng tạo.

Paul Klee – Senecio (1922). 

Klee không chỉ là nghệ sĩ mà còn là một nhà sư phạm uy tín. Trong thập niên 1920, ông giảng dạy tại trường Bauhaus dưới sự lãnh đạo của Walter Gropius, nơi hội tụ nhiều nhà tiên phong của nghệ thuật hiện đại. Tại đây, Klee không chỉ truyền dạy kỹ thuật mà còn khơi mở một phương pháp tư duy nghệ thuật mang tính phân tích và triết lý. Tuy nhiên, khi chế độ Quốc xã lên nắm quyền, ông bị gán mác "nghệ sĩ suy đồi", buộc phải rời khỏi nước Đức và trở về Thụy Sĩ, nơi ông tiếp tục sáng tác cho đến cuối đời.

Từ tranh phong cảnh, chân dung cho đến những hình học siêu thực, Klee luôn duy trì một tinh thần khám phá không mỏi mệt. Các tác phẩm của ông không chỉ dừng lại ở vẻ đẹp thị giác mà còn gợi mở suy tưởng, khiến người xem phải dừng lại, chiêm nghiệm và đối thoại với chính cảm xúc của mình.

Klee từng nói: “Nghệ thuật không tái hiện cái nhìn thấy được, mà khiến cho cái không nhìn thấy được trở nên hiển lộ.” Và đó chính là di sản sâu sắc nhất mà ông để lại cho nghệ thuật hiện đại.

Paul Klee – Bậc Thầy của Sự Tự Do trong Nghệ Thuật Thị Giác

Có lẽ điều cuốn hút nhất trong sự nghiệp của Paul Klee chính là tính đa diện và không thể đoán định trong phong cách hội họa của ông. Với một khối lượng tác phẩm đồ sộ, Klee không tuân theo bất kỳ nguyên tắc tạo hình cố định nào, mà luôn để cho tinh thần tự do dẫn dắt nét cọ đi vào thế giới trừu tượng, hình học, siêu thực và cả chấm phá. Ông không gắn bó duy nhất với một bảng màu hay một phương pháp thể hiện; thay vào đó, Klee là hiện thân của một nghệ thuật không biên giới, nơi mọi phong cách chỉ là chất liệu để ông khai phá thế giới nội tâm và vũ trụ tưởng tượng.

Lập thể – Trật tự hình học và biểu cảm nghịch ngợm

Paul Klee – Choral und Landschaft. 

Tác phẩm Senecio (1922) là một ví dụ tiêu biểu cho cách Klee tiếp thu kỹ thuật lập thể từ những ảnh hưởng của Picasso và Braque. Khuôn mặt giống như một chú hề được dựng lên bằng các mặt phẳng màu vàng và cam, trong trẻo và giàu năng lượng. Những đường viền rõ ràng về thị giác nhưng đồng thời lại mờ nhòe qua lớp sơn trong suốt, tạo nên cảm giác giao hòa giữa hình khối và biểu cảm. Ở một mức độ hình học cao hơn, Choral und Landschaft (1921) mang đến sự kết hợp giữa các khối trừu tượng và chi tiết hữu cơ — như những cây thông nhỏ — làm dịu đi cấu trúc khắt khe và gợi mở cuộc đối thoại giữa cảm xúc và lý trí.

Siêu thực – Không gian của tiềm thức và hình ảnh kỳ ảo

Bị hấp dẫn bởi tinh thần tâm linh trong nghệ thuật của Kandinsky và bởi chiều sâu vô thức mà chủ nghĩa Siêu thực khai mở, Klee đã tạo nên những tác phẩm như Fish Magic (1925), nơi màu sắc lung linh và hình thù kỳ lạ đưa người xem đến gần hơn với thế giới của mộng tưởng. Những sinh vật trong tranh ông không phản chiếu thiên nhiên theo nghĩa đen, mà gợi nhớ đến nó bằng trực giác và biểu tượng, như thể ông đang ghi lại một giấc mơ mà ở đó, tâm hồn được tự do lang thang qua thời gian và ký ức.

Trừu tượng – Cấu trúc hình học mang hơi thở tưởng tượng

Paul Klee – Castle and Sun.

Castle and Sun (1928) và Côte de Provence (1927) đưa người xem vào không gian thị giác được xây dựng bởi các mặt phẳng màu sắc rực rỡ. Ở đó, cảnh vật không còn được mô tả bằng đường nét cụ thể mà được gợi lên từ những khối hình vuông, tam giác và hình học trừu tượng. Sự sắp đặt ấy không làm mất đi cảm xúc, ngược lại, nó mở ra một thế giới như nhìn qua kính vạn hoa — nơi trí tưởng tượng là thứ ánh sáng duy nhất soi đường.

Chấm phá – Lớp lớp sắc màu và biểu tượng cổ điển

Paul Klee – Ad Parnassum. 

Với Ad Parnassum (1932), Klee tái hiện kỹ thuật Pointillist của Seurat bằng một ngôn ngữ rất riêng: ông sử dụng các ô vuông nhỏ lặp đi lặp lại, phủ chồng thành các lớp, tạo nên một cấu trúc vừa chặt chẽ vừa mơ màng. Tựa đề gợi đến đỉnh núi Parnassus – biểu tượng của thi ca và cảm hứng – còn hình ảnh tam giác trong tranh gợi nhắc đến Ai Cập cổ đại mà ông từng du hành. Klee tiếp tục khai thác kỹ thuật này trong những năm cuối đời tại Thụy Sĩ, mà đỉnh cao là tác phẩm Tänzerin (1932), hiện giữ kỷ lục giá cao nhất trong các tranh của ông.

Một tiếng nói không thể phân loại

Paul Klee chưa bao giờ chấp nhận một chiếc nhãn nào cho nghệ thuật của mình. Ông đi xuyên qua các phong trào như một kẻ hành hương tìm kiếm bản chất của sáng tạo thuần túy. Đối với ông, nghệ thuật không phải là bản sao của thế giới mà là chiếc chìa khóa để mở ra những điều chưa thể thấy, chưa thể nói. Di sản của Klee không chỉ nằm ở những tác phẩm cụ thể mà còn ở tinh thần ông để lại: một tinh thần không ngừng thách thức giới hạn, nuôi dưỡng trí tưởng tượng và mở đường cho nghệ thuật như một hình thức khai sáng nội tâm.

“Nghệ thuật không tái hiện cái nhìn thấy được, mà khiến cho cái không nhìn thấy được trở nên hiển lộ.” – Paul Klee

Nguồn: In Good Taste

Biên dịch: Trang Lê