Nỗ lực gìn giữ di sản văn hóa giữa chiến tranh Ukraine

Nhà sử học người Ukraine Leonid Marushchak đã cứu được khoảng 2 triệu hiện vật từ các khu vực tiền tuyến, đôi khi là dưới những cuộc giao tranh ác liệt. Ở đây, ông đang cầm một bức tranh của nhà thơ người Ukraine, Taras Shevchenko.

Đối với người Ukraine, sau hơn ba năm Nga xâm lược toàn diện, cuộc chiến không chỉ diễn ra trong chiến hào mà còn lan rộng đến các bảo tàng nghệ thuật và di sản văn hóa mà họ nỗ lực gìn giữ.

Trong bối cảnh bị tấn công không ngừng, những trung tâm lịch sử – nơi được coi là cái nôi của bản sắc văn hóa Ukraine – liên tục chịu tổn thất. Di sản bị tàn phá; bảo tàng bị cướp phá; nhiều hiện vật lịch sử và tranh nghệ thuật bị đánh cắp. Theo các chuyên gia pháp lý và sử học, đây không phải là hành động ngẫu nhiên. Nga bị cáo buộc cố tình phá hủy các địa điểm nghệ thuật như một phần trong chiến lược xóa bỏ bản sắc dân tộc Ukraine.

“Ngay cả khi chúng ta thắng trận, nhưng nếu tất cả các bảo tàng nghệ thuật bị phá hủy, sách bị đốt cháy, liệu chúng ta còn là người Ukraine nữa không?” – Halyna Chyzhyk, chuyên gia pháp lý chuyên bảo vệ di tích văn hóa đặt câu hỏi. “Chúng ta sẽ còn lại gì?”

Cuộc khủng hoảng chính trị và đòn tấn công văn hóa

Trên phương diện chính trị, Ukraine đối diện với nhiều khó khăn khi Hoa Kỳ – đồng minh lớn nhất – bắt đầu chuyển hướng ngoại giao, tìm kiếm thỏa thuận hòa bình với Nga. Trong khi đó, Nga vẫn tiếp tục đẩy mạnh các cuộc tấn công, bao gồm cả đợt tấn công bằng máy bay không người lái quy mô lớn nhất trong ba năm qua.

Dù vậy, các nhà sử học nghệ thuật và giám đốc bảo tàng tại Ukraine vẫn đang cố gắng bằng mọi cách để truy tìm các tác phẩm nghệ thuật bị mất tích và bảo vệ những hiện vật còn lại.

Tính đến tháng 1, UNESCO xác minh có 476 di sản văn hóa bị hư hại – bao gồm nhà thờ, bảo tàng nghệ thuật, tượng đài và thư viện. Phòng giám sát di sản Ukraine thậm chí còn ghi nhận hơn 1.200 địa điểm văn hóa bị ảnh hưởng, cho biết nhiều nơi bị lực lượng Nga nhắm mục tiêu trực tiếp và cố tình phá hủy.

Hàng trăm di sản UNESCO đã bị hư hại trong cuộc xâm lược toàn diện kéo dài ba năm, bao gồm cả nhà thờ này ở làng Mala Komyshuvakha, vùng Kharkiv.

Di tản hiện vật nghệ thuật dưới làn đạn

Giữa làn đạn chiến tranh, nhiều nhân viên bảo tàng và nhà sử học đã liều mình sơ tán hiện vật.

Leonid Marushchak, nhà sử học đồng sáng lập tổ chức Museum Open for Renovation, đã di tản khoảng 2 triệu hiện vật – từ tranh nghệ thuật, tượng điêu khắc đến hiện vật khảo cổ – khi các bảo tàng trên khắp đất nước bị phá hủy.

Những hành lang trống rỗng của Bảo tàng Khanenko ở Kyiv. Triển lãm thường trực đã được sơ tán sau khi Nga bắt đầu cuộc xâm lược toàn diện vào Ukraine.

Trong số này có tượng đá hình sư tử có niên đại hàng nghìn năm, được sơ tán khỏi bảo tàng tại Bakhmut – nơi chịu giao tranh ác liệt hơn sáu tháng.

“Tôi không thể ngủ vì con sư tử ấy,” Marushchak chia sẻ. “Khi bảo tàng sụp đổ, chúng tôi vẫn quay lại để cứu nó ra.”

Ghi chép để phục hồi di sản văn hóa

Với nhiều người làm nghề bảo tồn, việc ghi lại sự hủy diệt là bước đầu tiên của công cuộc phục dựng di sản.

Vasyl Rozhko, người sáng lập Phòng giám sát di sản Ukraine, đã ghi lại quá trình sụp đổ của một nhà thờ thế kỷ 19 tại Vyazivka. Sau khi bị tấn công năm 2022, nhà thờ đã hoàn toàn đổ nát. May mắn thay, nhóm của ông đã kịp quét laser và tạo mô hình 3D trước đó.

“Nếu không lưu trữ và số hóa hiện vật nghệ thuật, chúng ta sẽ không biết cần phục dựng cái gì,” ông nói.

Một du khách đang chiêm ngưỡng tác phẩm "Virgin and Child," có niên đại từ thế kỷ thứ 6, của Bảo tàng Khanenko ở Kyiv, được trưng bày tại bảo tàng Louvre ở Paris.

Trưng bày nghệ thuật để bảo vệ bộ sưu tập

Tại Bảo tàng Khanenko ở Kyiv – một trong những bảo tàng nghệ thuật lớn nhất Ukraine – giám đốc Yulia Vaganova và cộng sự đã quyết định đưa một phần bộ sưu tập ra nước ngoài nhằm bảo vệ. Các tác phẩm nghệ thuật phương Tây được chuyển đến Louvre ở Paris và Lâu đài Hoàng gia Warsaw để trưng bày nghệ thuật ngắn hạn.

“Là bảo tàng, chúng tôi không chỉ đơn thuần lưu trữ tranh. Chúng tôi cần tiếp tục sứ mệnh giới thiệu và bảo vệ nghệ thuật,” Vaganova chia sẻ.

Hiện tại, bảo tàng thực hiện trưng bày luân phiên: cứ hai tuần lại chọn một hiện vật nghệ thuật nhỏ và trưng bày trong một ngày, trước khi cất giữ an toàn.

“Khách tham quan xúc động và trân trọng từng khoảnh khắc bảo tàng mở cửa. Họ biết bộ sưu tập quý giá thế nào,” Vaganova nói. “Có sự ấm áp, cảm thông và cũng có cả nỗi lo lắng trong từng ánh mắt.”

Truy tìm các tác phẩm nghệ thuật bị cướp phá

Không chỉ bảo vệ những gì còn lại, một số người vẫn đang tìm cách truy vết hàng nghìn tác phẩm nghệ thuật đã bị đánh cắp.

Alina Dotsenko – giám đốc Bảo tàng Nghệ thuật Kherson – cho biết khoảng 10.000 hiện vật bị cướp phá trong những tháng đầu chiến tranh. Với bà, đây không chỉ là mất mát vật chất, mà là đứt gãy trong chuỗi kết nối văn hóa.

Giám đốc Bảo tàng Nghệ thuật Kherson, Alina Dotsenko, đã vô cùng đau khổ khi khoảng 10.000 hiện vật bị cướp phá trong những tháng đầu của chiến tranh.