Nghệ thuật hiện hữu trong trang phục

Ẩn bên trong mỗi cổ áo, mỗi đường may là một lời thì thầm quen thuộc: Made in India. 100% Cotton. Dry Clean Only. Những dòng chữ nhỏ bé khẽ chạm vào da thịt, nhưng hiếm khi ta dừng lại để suy nghĩ. Vậy mà chúng vẫn cất tiếng – với cơ thể, với mong muốn, với cảm thức về nơi chốn và giá trị. Chỉ vài từ ngắn gọn đã cho ta biết nguồn gốc chiếc áo, cách chăm sóc, và cả dáng hình mà nó được may dành riêng. Trên hết, chúng nhắn gửi: “Hãy tin tôi.” Và ta tin. Bởi niềm tin, cũng như phong cách, là thứ được kiến tạo – lặp đi lặp lại qua nghi thức, thói quen và hình ảnh. Mỗi vùng đất, mỗi thời đại, mỗi đế chế đều có những dấu ấn riêng để khẳng định sự tin cậy, thường bằng hình ảnh nhiều hơn lời chữ.

Trong Ấn Độ thời thuộc địa, niềm tin ấy được nhào nặn có chủ đích. Khi vải vóc công nghiệp từ các nhà máy Anh tràn ngập tiểu lục địa, nhãn mác – khi đó còn được gọi là ticket, chaap, tika hay shipper’s mark – trở thành công cụ quyến dụ.

Triển lãm “Ticket Tika Chaap: Nghệ thuật Thương hiệu trong Dệt may Ấn – Anh” tại Bảo tàng Nghệ thuật & Nhiếp ảnh (MAP), Bengaluru, đưa những mảnh ghép in chromolithography này trở lại ánh sáng. Gần 300 nhãn in rực rỡ sắc màu, bên cạnh ảnh tư liệu, ấn phẩm và tác phẩm nghệ thuật, được giới thiệu không chỉ như bằng chứng pháp lý hay chiêu thức quảng bá, mà như những di sản thẩm mỹ của một nền kinh tế thị giác phức tạp. Thông qua hình tượng thần linh, đế chế, cung điện hay hổ dữ, những nhãn mác ấy biến tấm vải thành ảo ảnh. Chúng không chỉ bán vải – chúng bán khát vọng, gieo niềm tin bằng biểu tượng dễ nhận ra, thấm đẫm văn hóa và giàu cảm xúc.

Trong một thị trường đa ngôn ngữ và đa văn hóa, hình ảnh trở thành ngôn ngữ chung. Từ thần Hindu, kiến trúc Mughal, chân dung hoàng gia Anh đến phong cảnh núi tuyết – tất cả đều ngầm gợi chất lượng, tính xác thực, và khát vọng. Dù chẳng liên quan đến chất liệu, nhãn mác vẫn là lời hứa. Trước khi khoác lên tấm vải, ta đã mặc lấy câu chuyện của nó.

Sự ra đời của công nghệ in chromolithography thế kỷ 19, với khả năng tái hiện màu sắc phong phú, đã nâng tấm nhãn thành tác phẩm nghệ thuật. Không ít nhãn được người ta giữ lại để trang trí, thậm chí được tôn kính như hình ảnh thiêng. Triển lãm cho thấy: nhãn mác chưa bao giờ chỉ là thông tin, mà là quyền lực ảnh hưởng. Nó phản chiếu nỗi bất an và tham vọng của thời đại – quyền lực thực dân ẩn sau biểu tượng bản địa, sản xuất hàng loạt khoác lên lớp vỏ ký ức thân thuộc. Từ khung cửi đến nhà máy, từ căn cước đến hàng hóa, nhãn mác chính là con đường định hình thương hiệu.

Thế nhưng, chúng vẫn còn rất đỗi quen thuộc. “Ticket Tika Chaap” không chỉ khơi lại một ngôn ngữ thị giác bị lãng quên, mà còn đặt nó trong mạch dài của lịch sử hình ảnh và sự thao túng. Ngay cả hôm nay, nhãn mác vẫn vận hành theo cách tương tự. Thời trang nhanh tiếp tục gắn thẻ nơi sản xuất, chất liệu, phom dáng – đồng thời che giấu chuỗi lao động rẻ mạt trải dài khắp Nam và Đông Nam Á. Ngôn ngữ của niềm tin chưa biến mất; nó chỉ thay áo. Phông chữ tối giản, logo tinh tế, chứng nhận “xanh” – đó là những chaap mới, trấn an ta rằng món đồ mình mua vừa đạo đức, vừa đáng giá.

Ngày nay, nhãn mác vẫn nằm sát làn da, khẳng định nơi chốn, bàn tay và dáng hình mà nó gắn bó. Lời khẳng định ấy chưa bao giờ lỗi thời. Trái lại, nó ngày càng nặng sức. Giữa cơn lốc thời trang nhanh, nhãn mác vẫn tồn tại – bắt buộc, được đọc, được suy xét. Dòng chữ bé nhỏ không còn vô hình: khi người tiêu dùng ý thức hơn về những đôi tay đằng sau sợi vải, nhãn mác trở thành nơi chất chứa trách nhiệm, tấm gương soi nền kinh tế may mặc toàn cầu, và lời nhắc rằng: từng sợi chỉ chạm vào ta luôn vướng víu cùng lịch sử.

Nguồn: Wallpaper*

Biên dịch: Hoàng Linh