Khám phá những bức chân dung ẩn giấu trong nghệ thuật Phục Hưng

Khoảng nửa thiên niên kỷ trước, linh mục Martin Luther đã gửi đi một loạt tranh chân dung nhỏ như một lời tuyên bố hôn nhân mang hàm ý chính trị. Ông đã nhờ họa sĩ Đức Lucas Cranach the Elder ghi lại cuộc hôn nhân gây tranh cãi với nữ tu Katharina von Bora vào năm 1525 qua các bức tranh chân dung tròn đôi, được giấu trong hộp gỗ. Món quà bí mật này được gửi đến các đồng minh Tin Lành, như một cách thách thức luật cấm kết hôn của Giáo hội Công giáo.

Nếu không qua đời chỉ vài tuần trước đó, một trong những người nhận có thể đã là Friedrich the Wise xứ Saxony — người bảo vệ kiên định của Luther. Cùng năm đó, Friedrich đã đặt hàng các bức chân dung ẩn giấu của chính mình và người tình là Anna Rasper, một thường dân sinh cho ông bốn người con. Những hình chạm khắc cầu kỳ trên nắp hộp — nhân mã trên hộp của Friedrich và nàng tiên cá trên hộp của Anna — tượng trưng cho sức mạnh sinh sản, tình yêu và ham muốn.

Martin Luther và vợ ông, Katharina von Bora, đã ăn mừng cuộc hôn nhân tai tiếng của họ bằng một loạt ảnh chân dung hai mặt được gửi trong những chiếc hộp gỗ tới những người đồng minh theo đạo Tin lành.

Nghệ thuật chân dung không chỉ là những gì bạn nhìn thấy

Ngày nay, khi nhắc đến tranh chân dung thời Phục Hưng, chúng ta thường nghĩ đến tranh sơn dầu treo trên tường nhà thờ hoặc bảo tàng. Tuy nhiên, triển lãm Hidden Faces: Covered Portraits of the Renaissance tại Bảo tàng Nghệ thuật Metropolitan (New York) đã hé lộ rằng nhiều bức tranh thời kỳ này được che lại bằng bảng sơn hoặc cửa chớp, hoặc có thêm tranh ở mặt sau. Những tác phẩm này được thiết kế để người xem có thể mở ra, lật lại và tương tác.

“Đây là lần đầu tiên các bức tranh chân dung nhiều mặt và được che phủ này được trưng bày như một chủ đề riêng biệt,” theo bà Alison Manges Nogueira, giám tuyển triển lãm. “Chúng tôi muốn khách tham quan nhìn nhận chúng như những vật thể ba chiều. Rất nhiều tác phẩm chưa từng được công bố đầy đủ, đặc biệt là mặt sau hoặc phần che phủ.”

Các tài liệu lưu trữ từ Anh, Đức, Ý, Hà Lan và Tây Ban Nha cho thấy xu hướng này kéo dài suốt nhiều thế kỷ. Nhiều bức tranh hiện nay không còn nguyên vẹn, phần che và phần chính thường bị tách rời, bán riêng lẻ hoặc được trưng bày như các tác phẩm độc lập.

Khi tranh ẩn gợi mở trải nghiệm sâu sắc

Việc che phủ tranh chân dung không chỉ giúp bảo vệ khi di chuyển mà còn làm tăng tính riêng tư và ý nghĩa tinh thần của tác phẩm. Theo bà Nogueira, truyền thống che giấu hình ảnh linh thiêng đã có từ lâu, và những tranh ẩn này chính là sự tiếp nối của tư tưởng đó — nhằm tôn vinh tính thiêng liêng của hình ảnh.

Triển lãm hiện đang trưng bày những tác phẩm quý giá của Albrecht Dürer, Titian và Hans Holbein. Một bức tranh đáng chú ý là tranh tròn của Titian với hình thần Cupid cưỡi sư tử ở mặt sau, từng là phần che cho một bức chân dung đã thất lạc của một quý tộc Venice. Một bức khác của họa sĩ Jacometto thể hiện hình ảnh một con hươu đực với vòng cổ — biểu tượng của lòng chung thủy — ở mặt sau. Bức chân dung này được cho là từng ghép đôi với một bức chân dung phụ nữ đội khăn trắng, cùng nằm trong một chiếc hộp chân dung đóng kín, thể hiện chủ đề tình yêu, lòng trung thành và nỗi buồn.

Những bức chân dung nhỏ này của Jacometto có chủ đề về tình yêu, lòng tận tụy và nỗi đau buồn ở mặt sau và được giữ trong một hộp đựng chân dung đóng kín.

Không gian sáng tạo cho nghệ sĩ thời Phục Hưng

Việc vẽ tranh ở cả hai mặt hoặc tạo thêm lớp phủ cho phép các họa sĩ thể hiện chiều sâu tâm lý nhân vật, cũng như thử nghiệm với những đề tài mới. Bà Nogueira dẫn chứng một bức tranh cuối thế kỷ 15 của Hans Memling với mặt sau là một tĩnh vật thực vật mang tính cách mạng — đi trước thời đại hàng thế kỷ so với truyền thống tranh tĩnh vật sau này.

Theo triển lãm, ở mặt sau của bức chân dung này, họa sĩ Hans Memling đã vẽ một trong những bức tĩnh vật độc lập đầu tiên.

Sang thế kỷ 16–17, tranh chân dung ẩn còn được thu nhỏ thành phụ kiện như mặt dây chuyền, đồng hồ hoặc đồng xu giả. Một số tác phẩm mang nội dung khiêu dâm cũng được giấu kỹ trong sách với rèm hoặc nắp đóng.

Theo thời gian, việc dùng gỗ hoặc vải che tranh trở nên ít phổ biến hơn do kính bảo vệ bắt đầu được ưa chuộng hơn. Dù vậy, truyền thống hàng trăm năm này đã để lại một di sản nghệ thuật phong phú và đáng nghiên cứu thêm.

Bí ẩn trong nghệ thuật vẫn còn đọng lại đến ngày nay

“Chúng tôi biết rằng thời Phục Hưng là thời kỳ của hình ảnh tượng trưng và ẩn dụ. Nhiều bức tranh được tạo ra để người xem suy ngẫm và tranh luận,” bà Nogueira chia sẻ. “Nếu ngày nay chúng ta thấy khó hiểu, có thể vì chúng vốn dĩ được tạo ra để không dễ lý giải.”

“Có điều gì đó rất vượt thời gian ở việc cố gắng giải mã một hình ảnh không rõ ràng. Triển lãm này chính là lời mời gọi khám phá một khía cạnh bí ẩn, đầy sáng tạo của nghệ thuật Phục Hưng.”