Kaari Upson: Những vết nứt của ký ức và thân phận

Kaari Upson được xem là một trong những nghệ sĩ táo bạo và ám ảnh nhất của thế hệ mình. Từ bên trong trung tâm của giấc mộng Mỹ, cô đã đào xới những tầng sâu rạn vỡ bằng sự nhạy bén tâm lý đầy bản năng. Cách tiếp cận vừa dữ dội vừa mê hoặc của Upson đã khắc hoạ nên một thế giới nghệ thuật riêng biệt, nơi danh tính, ký ức và ham muốn không ngừng va đập.

Được đào tạo tại CalArts – ngôi trường nổi danh với tinh thần thể nghiệm và tư duy khái niệm – nhưng Upson luôn bước đi độc lập, theo đuổi một thứ logic ảo giác và gần như ám thị. Tác phẩm của cô gắn bó mật thiết với Los Angeles: thành phố của dư thừa, của đổ nát, của những giấc mơ lập lòe và những đám cháy thiêu rụi.

Hiện tại, triển lãm Dollhouse – A Retrospective tại Bảo tàng Nghệ thuật Hiện đại Louisiana (Đan Mạch) là lần tổng duyệt đầu tiên kể từ khi nghệ sĩ qua đời vì ung thư năm 2021, ở tuổi 51. Triển lãm sẽ tiếp tục đến Đức và Thụy Sĩ, khắc họa hành trình nghệ thuật hòa trộn giữa tự truyện, hư cấu và phê phán văn hóa. Từ Larry Project – bộ tiểu sử hư cấu kéo dài gần một thập niên – đến những ngôi nhà búp bê được phóng đại từ món đồ mẹ cô làm cho cháu gái, Upson biến không gian thành những sân khấu tâm lý cho nghi thức của thương tổn và lặp lại.

Một phần lớn triển lãm dành cho The Larry Project (2005–2014) – chuỗi tác phẩm khởi nguồn từ một kho tư liệu cá nhân mà Upson tìm thấy trong ngôi nhà bỏ hoang ở Thung lũng San Fernando. Từ đó, cô tạo nên một bản ngã thay thế – “Larry” – như một hình bóng cho các huyễn tưởng về nam tính, giàu có và sự phân hủy.

Trong Recollection Hysteria (2012), Upson tái hiện ngôi nhà của Larry bằng cao su latex dày, như một tấm gương đen phản chiếu kiến trúc mang dục vọng của Los Angeles. Trong The Grotto (2008), bản sao bằng sợi thủy tinh của hồ bơi hang động tại biệt thự Playboy, cô xuất hiện qua video với các hình hài nữ tính phóng đại – mang ngực giả, bộ phận sinh dục silicon – lột tả một không gian kín bưng cho những cuộc khai quật tâm lý.

Nhiều tác phẩm của cô mang chất “hội họa hóa” điêu khắc – như lời giám tuyển Anders Kold mô tả. Trong Mother’s Legs (2018–19), các khối urethane như những cẳng chân phân thây, treo lơ lửng giữa không gian, được đúc từ gỗ mối ăn quanh nhà thời thơ ấu, pha trộn với khuôn đầu gối của mẹ và của chính cô. Những hình thể thô ráp, tông màu thịt tái và hồng nhợt khiến chúng như một đàn cây dị dạng – vừa thân thuộc vừa quái đản – đại diện cho người mẹ, ký ức, và sự đứt gãy.

Hình ảnh người mẹ – sinh ra tại Đông Đức, di cư sang Tây Đức rồi theo chồng sang Mỹ – trở thành một mô-típ lặp đi lặp lại trong tác phẩm của Upson. Nó gợi lên hành trình di trú, tự phủ định mình để theo đuổi giấc mơ Mỹ. Trái lại, người cha chỉ xuất hiện một lần, trong tác phẩm Untitled (2020–21): một hình nhân không tay không chân, mặc sơ mi caro và quần jeans, nằm úp mặt với năm chai đỏ như dao găm cắm sau lưng.

Chuỗi tranh cuối cùng, Untitled (Foot Face) – chưa hoàn thiện – là 140 bức ký họa như một nhật ký thị giác. Ở đó, khuôn mặt của Upson song hành với bàn chân người mẹ – biểu tượng của bản ngã và cội nguồn. Về cuối chuỗi, bàn chân biến mất, chỉ còn những con mắt trôi nổi giữa những nét bút dày đặc. Được thực hiện trong lúc mẹ qua đời và căn bệnh ung thư của chính cô tái phát, chuỗi tranh là một khúc bi ca về mất mát, về sự tan rã lặng lẽ của bản thể – như chính nghệ thuật của Upson: nói tiếp cả khi sự im lặng đã phủ xuống.

Nguồn: Wallpaper*

Biên dịch: Hoàng Linh