Hoạ sĩ Thái Hà

Thái Hà, tên thật là Nguyễn Như Huân, sinh ngày 18 tháng 12 năm 1922 tại xã Tân Hồng, huyện Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh. Bắc Ninh, vùng đất nổi tiếng với các bài hát dân ca, chùa cổ và lễ hội, là nơi Hà sinh ra và lớn lên. Xã Tân Hồng, quê hương của anh, cũng là một làng nghề sơn mài nổi tiếng. Từ khi còn nhỏ, Hà đã thường xuyên thăm các nghệ nhân trong làng để học hỏi về kỹ thuật sơn mài, và nhờ đó, anh đã có cơ hội tiếp cận nghệ thuật ngay từ khi còn nhỏ. Anh cũng có em trai Nguyễn Như Aùi, người trở thành quay phim cho một công ty phim tài liệu Việt Nam, và anh trai Nguyễn Như Hoành, cũng là một nghệ sĩ. Cha của Hà là một giáo viên trong thời kỳ Pháp thuộc.

Năm 1940, Thái Hà bắt đầu học dự bị tại École Supérieure des Beaux-Arts de l’Indochine ở Hà Nội dưới sự giảng dạy của các thầy giáo Joseph Inguimberty và Évariste Jonchère. Tháng 12 năm 1943, khi quân Nhật Bản chiếm đóng Việt Nam trong Thế chiến II, Thái Hà được sơ tán cùng với trường đến Sơn Tây, nơi ông được Tô Ngọc Vân hướng dẫn. Năm 1944, Hà gia nhập khóa học cuối cùng của khóa cao cấp tại trường, cùng lớp với các bạn như Phan Kế An, Dương Bích Liên và Mai Văn Hiến. Ông tốt nghiệp Cao đẳng Mỹ thuật Việt Nam vào năm 1944.

Năm 1945, Thái Hà làm việc cho chính quyền Việt Nam Dân chủ Cộng hòa mới tại Hà Nội. Vì không có nơi ở, ông định quay về quê hương, nhưng một người bạn đã khuyên ông nhập ngũ để có nơi ở và có thể tự do vẽ tranh. Tháng 8 năm 1945, ông gia nhập quân đội và tham gia một khóa huấn luyện quân sự kéo dài hai tháng.

Vào tháng 10 cùng năm, ông trở thành trung đội trưởng của quân đội Nam Tiến, một đội quân miền Bắc được thành lập nhằm hỗ trợ chiến trường miền Nam trong Chiến tranh Đông Dương. Hà gia nhập nhóm đầu tiên di chuyển vào Nam để tham chiến. Khi đến Tu Bông, Vạn Giã (một tỉnh thuộc miền Trung), trung đội của ông tham gia các trận chiến chống lại quân Pháp từ Nha Trang.

Năm 1946, trung đội của ông rút lui vào đèo Hải Vân, một điểm chiến lược quan trọng nằm giữa Huế và Đà Nẵng, để ngăn quân Pháp từ Đà Nẵng tiến vào Huế. Trong điều kiện khắc nghiệt, trung đội 100 chiến sĩ bị sốt nặng và nhiều người đã hy sinh, chỉ còn ba mươi người sống sót. Hà cũng bị sốt nhưng may mắn sống sót. Dù gặp khó khăn, Hà vẫn tiếp tục vẽ trong thời gian rảnh. Sau đó, ông dẫn quân đến Quảng Ngãi, nhưng trung đội bị giải tán vì thương vong lớn. Chính từ trải nghiệm này, Hà đã cho ra đời tác phẩm nổi tiếng Tây Nguyên mênh mông, do ông và anh trai Nguyễn Như Hoành cùng vẽ.

Sau đó, Thái Hà tham gia công tác tuyên truyền. Năm 1950, ông được điều động vào Quân khu 5, hoạt động ở các tỉnh miền Trung Nam Bộ, đồng thời giảng dạy cho các họa sĩ như Trương Qua và nhà điêu khắc Lê Công Thành.

Về tác phẩm của mình, Thái Hà chia sẻ: "Tôi hy vọng rằng mọi người đến xem bức tranh sẽ thấy bóng dáng của ông hoặc cha ông – những người hàng xóm của ông trong đó – để nhớ về cuộc chiến tranh gian khổ và đầy tự hào."

Năm 1954, sau chiến thắng Điện Biên Phủ và Hiệp định Geneva, Hà trở về Hà Nội. Nhờ thành tích trong chiến tranh, ông được cử đi học ở Đông Âu, thăm các nước như Bulgaria, Hungary và Romania. Sau chuyến đi, ông định quay về để tiếp tục vẽ tranh, nhưng chính quyền Việt Nam yêu cầu ông tham gia các chương trình đào tạo khác. Khi ngành công nghiệp điện ảnh Việt Nam còn mới mẻ, Thái Hà được đề nghị đi du học thiết kế nghệ thuật. Năm 1955, ông lên đường sang Liên Xô để học thiết kế nghệ thuật tại các trường nổi tiếng như Maxim Gorki, Musim và Leningrad. Ông trở về Việt Nam vào năm 1959 để giảng dạy nghệ thuật điện ảnh và thiết kế.

Năm 1962, Thái Hà theo học tại Trường Nguyễn Ái Quốc – học viện chính trị đào tạo các đảng viên chủ chốt của Đảng Cộng sản – và được giao nhiệm vụ di chuyển vào Nam dọc theo Đường Trường Sơn. Để giữ bí mật, ông đổi tên thành Thái Hà, lấy tên theo hai người con của mình. Hà phụ trách quản lý Ban Nghệ thuật Tự do, bao gồm các nghệ sĩ Phương Đông, Trang Phượng và Nguyễn Thanh Châu. Năm 1964, ông thành lập lớp nghệ thuật tự do đầu tiên tại Bến Tre, một tỉnh thuộc Đồng bằng sông Cửu Long gần biên giới Campuchia. Năm 1965, ông mở lớp nghệ thuật thứ hai tại Cần Thơ và tổ chức một cuộc triển lãm ngắn tại Xã Phụng Hiệp, nhằm tuyên truyền cho chiến tranh. Tuy nhiên, triển lãm chỉ kéo dài một đêm vì chính quyền Nam Việt Nam đóng cửa. Đến năm 1966, ông tiếp tục mở lớp nghệ thuật tự do thứ ba tại Cà Mau.

Năm 1968, Thái Hà đi qua Cà Mau, rồi vào Campuchia, và sau đó quay lại Việt Nam qua biên giới Tây Ninh. Ông tổ chức một triển lãm tại Campuchia trước khi trở về căn cứ ở Củ Chi. Tại lãnh sự quán miền Nam Việt Nam, ông cũng tổ chức triển lãm tranh từ thời chiến. Cuộc triển lãm rất thành công, và Chủ tịch Hồ Chí Minh đã ra lệnh tổ chức lại triển lãm tại Hà Nội, gây sự chú ý lớn trên các phương tiện truyền thông.

Năm 1971, Thái Hà được giao nhiệm vụ vẽ tranh phục vụ ngoại giao tại Hà Nội. Trong Chiến tranh Đông Dương lần thứ hai, các phái đoàn ngoại giao Việt Nam nhận được nhiều quà tặng từ các quốc gia có thiện cảm và mong muốn đáp lại bằng những món quà phù hợp. Tranh nhỏ trở thành lựa chọn tốt. Hà lại được cử đi ngược đường Trường Sơn ra Bắc để vẽ tranh cho các phái đoàn ngoại giao. Ông làm việc bí mật trong một ngôi nhà riêng với vài trợ lý và vẽ khoảng 400 bức tranh coromandel (sơn mài khắc) và sơn mài nhỏ trong vòng một năm. Sau khi hoàn thành, ông yêu cầu được trở về nhà nhưng yêu cầu của ông lại bị từ chối.

Năm 1975, Thái Hà vào Nam một lần nữa và đến sân bay Tân Sơn Nhất vào ngày 29 tháng 4. Ngày hôm sau, chiến tranh chống Việt Nam Cộng hòa và Hoa Kỳ kết thúc. Sau đó, ông trở thành Phó Chủ tịch Hội Mỹ thuật Hồ Chí Minh và Chủ tịch Hội Mỹ thuật Thủ công.

Thái Hà đã kết hôn hai lần. Người vợ đầu tiên qua đời vào những năm 1960 khi ông còn ở miền Nam. Người vợ thứ hai của ông, bà Đặng Phi Yến, là cựu ca sĩ thời kháng chiến. Họ kết hôn vào năm 1979 và có một con gái, Nguyễn Thị Nam Phương, sinh năm 1982. Thái Hà tham gia các triển lãm do Hội Mỹ thuật Hồ Chí Minh tổ chức từ năm 1976 đến 1993. Triển lãm cá nhân duy nhất của ông được tổ chức vào mùa xuân năm 1993 tại Bảo tàng Mỹ thuật Hồ Chí Minh, nơi trưng bày 45 tác phẩm của ông.

Năm 1999, Thái Hà nghỉ hưu và bắt đầu làm nghệ sĩ tự do. Ông nổi tiếng vì làm việc không ngừng nghỉ, không chỉ dựa vào cảm hứng. Với chất liệu yêu thích là sơn mài, ông chuyên về sơn mài đá bọt. Đối với vải bạt, ông sử dụng gỗ tếch, loại gỗ hiếm có ở Campuchia và Lào. Khi vẽ tranh lớn, ông hình dung chủ đề trước, rồi phác thảo chi tiết và hình nhỏ trên các tác phẩm hoàn thiện.

Thái Hà được công nhận là một trong những nghệ sĩ vẽ tranh coromandel giỏi nhất Việt Nam, làm việc mỗi sáng trong một căn phòng nhỏ thuê của Công ty Mỹ nghệ Thủ công Mỹ nghệ Hồ Chí Minh (một công ty sơn mài nhà nước) cho đến khi qua đời.

Thái Hà qua đời vào ngày 12 tháng 10 năm 2005, thọ 83 tuổi.

Ấn phẩm về hoạ sĩ Thái Hà

• Hội Mỹ Thuật Việt Nam, Nghệ sĩ tạo hình Việt Nam hiện đại, 2009, Nhà Xuất Bản Mỹ Thuật, Hà Nội

Bộ sưu tập

• Phòng trưng bày Quốc gia, Singapore
• Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, Hà Nội
• Bảo tàng Mỹ thuật Thành phố Hồ Chí Minh, Việt Nam
• Bộ sưu tập tư nhân quốc tế

Triển lãm

• 1953 – Giải thưởng Phạm Văn Đồng, Triển lãm nghệ thuật quân sự khu V
• 1960 – Trao giải tại Triển lãm Mỹ thuật toàn quốc
• 1980 – Trao giải tại Triển lãm Mỹ thuật toàn quốc
• 1993 – Triển lãm cá nhân tại Bảo tàng Mỹ thuật Hồ Chí Minh

Vai trò chính thức

• 1951-1954 – Trưởng phòng Tranh Quân khu V
• 1957 – Hội viên Hội Mỹ Thuật Việt Nam
• 1960-1962 – Trưởng phòng Thiết kế Mỹ thuật, Hãng Phim truyện Việt Nam
• 1963-1974 – Cục trưởng Cục Mỹ thuật Chính phủ Cách mạng Lâm thời miền Nam Việt Nam
• 1957-1983 (bổ sung năm 1980) – Ủy viên Ban Chấp hành Hội Mỹ thuật Việt Nam

Giải thưởng

• Huân chương Kháng chiến
• Huân chương Kháng chiến chống Mỹ hạng Nhất
• Huy chương Vì sự nghiệp Mỹ thuật Việt Nam
• Huy hiệu Đảng 50 năm tuổi
• 2001 – Giải thưởng Nhà nước về Văn học Nghệ thuật

Biên dịch: Phương Anh

Nguồn: Vietnam The Art of War