Hoạ sĩ Phan Kế An

Phan Kế An, tên khai sinh là Phan Kích, sinh ngày 20 tháng 3 năm 1923 tại làng Mông Phụ, huyện Đường Lâm, tỉnh Hà Tĩnh, thuộc vùng duyên hải miền Trung Bắc Bộ của Việt Nam. Cha ông, Phan Kế Toại (1892-1973), là phái viên cá nhân của Hoàng đế cuối cùng của Việt Nam, Bảo Đại, tại Bắc Kỳ. Ông cũng từng giữ chức Bộ trưởng Bộ Nội vụ (1945-1955) và Phó Thủ tướng Chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa (DRV) từ năm 1955 đến 1973. Trong suốt thời gian diễn ra các cuộc giao tranh giữa Việt Minh và quân Nhật, một số vật dụng bị cướp từ các đoàn xe của Nhật Bản, trong đó có sự tham gia của Phan Kế An, đã được giấu kín tại nhà của cha ông.

Phan Kế An đã học tại Trường Bưởi, nơi ông được dạy dỗ bởi các giáo viên như Lê Thị Lựu, Tô Ngọc Vân và Nguyễn Tường Lân. Năm 1944, ông đăng ký vào École Supérieure des Beaux-Arts de l'Indochine nhưng đã gia nhập lực lượng kháng chiến du kích Việt Minh trước khi hoàn thành chương trình học, ngay trước Cách mạng Tháng Tám năm 1945.

Trong thời gian này, ông gia nhập Việt Minh cùng với các nghệ sĩ tiền bối như Mai Văn Nam, Tạ Thúc Bình, Vinh Sơn, Mai Văn Hiến, Lê Phổ, Kim Đồng, Phan Nhật, Nguyễn Tư Nghiêm, Tôn Đức Lượng và Nguyễn Văn Thiện, với tư cách là thành viên của Hiệp hội Văn hóa Trung ương. Họ được giao nhiệm vụ vẽ những bức tranh biếm họa chống thực dân trên các bức tường ở những khu vực do quân Pháp chiếm đóng, chẳng hạn như Bắc Ninh. Những tác phẩm này, dù mang tính chất tưởng chừng như "bị động", lại đã tác động mạnh mẽ đến quân đội Pháp, đến mức chúng phải phá hủy các bức tường đó, điều này đã làm hài lòng chàng trai trẻ yêu nước Phan Kế An.

Trong một bài phỏng vấn, ông đã chia sẻ những suy nghĩ về công việc của mình: “Trong đầu tôi có rất nhiều câu hỏi: Làm việc với một người quan trọng như vậy, liệu có bị ràng buộc gì không? Có đủ sáng tạo không? Liệu bức vẽ có đủ để khắc họa Bác Hồ không?”

Phan Kế An đã tham gia Triển lãm Mỹ thuật toàn quốc đầu tiên của Việt Nam tổ chức tại Hà Nội vào năm 1946 và giành giải nhất với bức tranh Bão giông trên thành Thanh Hóa. Ông cũng tiếp tục giành giải nhất tại các cuộc triển lãm vào các năm 1951, 1956 và 1961.

Năm 1947, khi mới 24 tuổi, Phan Kế An được Tổng Bí thư Trường Chinh mời tham gia làm biên tập viên cho báo Sự Thật (tiền thân của báo Nhân Dân). Với tư cách là biên tập viên, ông có quyền tự do lựa chọn các chủ đề mà mình muốn đưa tin, điều này là rất hiếm vào thời điểm đó. Ông đã đóng góp cho báo bằng những bức tranh biếm họa chính trị, chủ yếu nhắm vào chủ nghĩa đế quốc Pháp và sau đó là Mỹ, cũng như phê phán Ngô Đình Diệm (khi ông này được Quốc trưởng Bảo Đại bổ nhiệm làm Thủ tướng Nhà nước Nam Việt Nam vào năm 1954). Phan Kế An tiếp tục sáng tác các tác phẩm trong suốt Chiến tranh Đông Dương lần thứ hai, đặc biệt là các bức tranh chỉ trích việc Mỹ ném bom Hà Nội.

Vào tháng 11 năm 1948, Phan Kế An đã dành ba tuần làm việc bí mật với Hồ Chí Minh và các cố vấn của ông, vẽ hai mươi bức chân dung của nhà lãnh đạo, trong đó một số được làm từ đầu tàn thuốc lá cháy. Ông là người đầu tiên vẽ chân dung Hồ Chí Minh trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp.

Dù cảm thấy căng thẳng vì trách nhiệm lớn lao, Phan Kế An vẫn luôn nhớ về khoảng thời gian này với sự trìu mến. Ông kể lại việc để Hồ Chí Minh không phải di chuyển khi hút thuốc, An đã phân phát thuốc lá cho ba mươi người lính trong trại. Khi Hồ Chí Minh phát hiện ra, ông đã đưa cho An thêm thuốc để chia cho những người lính còn lại. Trong suốt cuộc đời mình, An đã vẽ hơn 200 bức chân dung Hồ Chí Minh.

Các tác phẩm đầu tay của ông thể hiện lòng yêu nước và sự ngưỡng mộ đối với Việt Minh. Phan Kế An nhớ lại hình ảnh người lính Việt Minh nghèo khó, không có giày nhưng vẫn sẵn sàng chiến đấu để giành độc lập cho đất nước. Ông cũng chia sẻ về sự nguy hiểm của việc sáng tác những tác phẩm như vậy, vì nếu bị phát hiện, các nghệ sĩ có thể bị xử phạt nghiêm khắc.

Bức chân dung Hồ Chí Minh của ông được xuất bản trên báo Sự Thật vào tháng 12 năm 1948, củng cố danh tiếng của An như một họa sĩ. Năm 1950, tác phẩm Nhớ một chiều Tây Bắc của ông đã đưa tên tuổi ông vào hàng ngũ họa sĩ sơn mài nổi tiếng, và được nhà thơ Đoàn Việt Bắc bất tử hóa trong bài thơ cùng tên.

An là thành viên của Ủy ban Mỹ thuật Trung ương từ 1951 đến 1957 và là một trong những người sáng lập Hội Mỹ thuật Việt Nam năm 1957, giữ chức Phó Tổng thư ký từ 1958 đến 1978. Từ 1960 đến 1962, ông học tại Học viện Mỹ thuật Hoàng gia Leningrad, Liên Xô cũ.

Ngày 28 tháng 8 năm 2008, ông tặng Bảo tàng Mỹ thuật Hồ Chí Minh những bức phác thảo và tranh khắc gỗ về Hồ Chí Minh cùng những hiện vật từ thời chiến tranh mà gia đình ông lưu giữ. Các tác phẩm của ông hiện được trưng bày tại Bảo tàng Nghệ thuật Phương Đông, Moscow, và Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam.

Phan Kế An qua đời vào ngày 21 tháng 1 năm 2018, thọ 95 tuổi.

Ấn phẩm

• Chủ nghĩa hiện thực trong nghệ thuật châu Á, 2010, Phòng trưng bày nghệ thuật quốc gia, Singapore & Phòng trưng bày nghệ thuật đương đại quốc gia, Hàn Quốc
• Hội Mỹ Thuật Việt Nam, Nghệ sĩ tạo hình Việt Nam hiện đại, 2009, Nhà Xuất Bản Mỹ Thuật, Hà Nội
• Việt Nam 1954-1975: Những bức vẽ và áp phích chiến tranh từ Bộ sưu tập của Đại sứ Dato’ N. Parameswaran, 2015, Bảo tàng Đại học Quốc gia Singapore, Singapore

Bộ sưu tập

• Phòng trưng bày Quốc gia, Singapore
• Bảo tàng Nghệ thuật Phương Đông Quốc gia, Moscow
• Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, Hà Nội
• Bảo tàng Mỹ thuật Hồ Chí Minh, Thành phố Hồ Chí Minh

Triển lãm

• 1946 – Giải nhất Triển lãm Mỹ thuật Toàn quốc
• 1951 – Giải nhất Triển lãm Mỹ thuật Toàn quốc
• 1956 – Giải nhất Triển lãm Mỹ thuật Toàn quốc
• 1961 – Giải nhất Triển lãm Mỹ thuật Toàn quốc
• 2006 – Il drago e la Farfalla, Complesso del Vittoriano, Rome, Ý
• 2010 – Chủ nghĩa hiện thực ở Châu Á, Phòng trưng bày Quốc gia, Singapore; Bảo tàng Nghệ thuật Đương đại Quốc gia, Hàn Quốc
• 2015 – Việt Nam 1954-1975: Tranh vẽ và Áp phích chiến tranh từ Bộ sưu tập của Đại sứ Dato’ N. Parameswaran, Bảo tàng Đại học Quốc gia Singapore, Singapore

Chức vụ chính thức

• 1983-1989 – Ủy viên Ban chấp hành, Ủy viên Ủy ban chuyên môn, Chủ tịch Hội đồng nghệ thuật Thiết kế đồ họa II, Hội Mỹ thuật Việt Nam
• 1989-1994 – Ủy viên Hội đồng giám khảo III, Hội Mỹ thuật Việt Nam

Giải thưởng

• Huân chương Độc lập hạng Ba
• Huân chương Kháng chiến hạng Nhì
• Huân chương Kháng chiến chống Mỹ hạng Nhất
• Huân chương Cống hiến nghệ thuật
• Huân chương vì sự nghiệp nghệ thuật Việt Nam
• Huân chương vì sự nghiệp nhân dân
• 2001 – Giải thưởng Nhà nước về Văn học Nghệ thuật

Biên dịch: Phương Anh

Nguồn: Vietnam The Art of War