Hành trình nghệ thuật của hoạ sĩ Hàm Nghi, vị hoàng đế lưu vong

Phong cảnh sương mù lúc chạng vạng với màu tím, hoa oải hương, xám, xanh lam và vàng đặc trưng trong các bức tranh của Hàm Nghi, cựu hoàng đế Việt Nam, đã được giới thiệu tại triển lãm L'Art en Exil tại Musée Des Arts Asiatiques ở Nice. Triển lãm tập trung vào cuộc đời và tác phẩm của Hàm Nghi, vị hoàng đế thế kỷ 19 bị lưu đày ở Algeria sau khi bị trục xuất khỏi Việt Nam.

Lần đầu tiên, hơn 150 tác phẩm nghệ thuật, đồ vật, thư từ và tài liệu từ các bộ sưu tập cá nhân và bảo tàng Paris đã hé lộ một phần lịch sử chưa được biết đến của công chúng Pháp. Triển lãm do Amandine Dabat, chắt gái của Hàm Nghi, phụ trách và là tác giả luận án tiến sĩ về cuộc đời và nghệ thuật của ông. Câu chuyện cảm động về một hoàng đế yêu nước, đã tìm thấy sự an ủi trong nghệ thuật và cống hiến cả cuộc đời cho sáng tạo, được kể lại qua triển lãm này.

Hàm Nghi, hoàng đế thứ tám của triều Nguyễn, lên ngôi năm 13 tuổi và trị vì một năm trước khi bị lưu đày. Trong thời kỳ thực dân Pháp, Việt Nam chưa thống nhất và đã bị chia thành ba miền: Bắc Kỳ, An Nam và Nam Kỳ. Pháp không chỉ khai thác tài nguyên mà còn thúc đẩy nghệ thuật tại Đông Dương, xây dựng các thành phố như Hà Nội theo phong cách Paris. Huế, thủ đô của triều Nguyễn, nổi bật với nền văn hóa phong phú trong hội họa, thư pháp, điêu khắc, và các nghệ thuật truyền thống khác.

Sau khi bị thất bại trong cuộc nổi loạn Cần Vương, Hàm Nghi bị Pháp bắt và lưu đày sang Algeria vào năm 1888. Trong suốt 55 năm sống lưu vong, ông sống tại biệt thự El Biar, nơi đã xây dựng một ngôi nhà theo phong cách tân Moorish. Dù bị giám sát chặt chẽ, ông đã học tiếng Pháp, nhiếp ảnh và vẽ tranh. Những bức vẽ của ông được phát hiện và ông được Marius Reynaud, một hoạ sĩ Pháp, dạy vẽ.

Trở thành họa sĩ

Marius Reynaud, sinh năm 1860 tại Marseille, là học trò của Dominique Antoine Magaud tại trường École des Beaux Arts. Ông từng làm việc dưới sự chỉ đạo của họa sĩ Edouard Detaille, nổi tiếng với các bức tranh về cuộc sống quân ngũ. Sau khi hỗ trợ Magaud vẽ The Siege of Belfort, Reynaud nhận giải thưởng tại Triển lãm Marseille năm 1879 và đến Algeria năm 1881 để thực hiện nghĩa vụ quân sự, sau đó định cư tại đây. Những bức tranh về cảng Algiers và khu vực xung quanh đã giúp ông nổi tiếng. Hàm Nghi cũng đã trang trí các công trình như gian hàng Cung điện Dey và Phòng Thương mại tại Algiers. Từ năm 1887, ông tham gia triển lãm tại Salon des Artistes Français.

Dưới sự giám sát nghiêm khắc, Hàm Nghi dần phát triển niềm đam mê với nghệ thuật. Ông học phong cách 'Đông phương' từ Reynaud, vẽ các cảnh ngoài trời như khu vườn của mình, cổng La Mã Timgad, hoàng hôn trên biển, tàn tích Constantine, rừng cọ El Kantari và các em bé địa phương. Ông cũng thường xuyên gặp gỡ họa sĩ George Rocherosse và nhà điêu khắc Leon Fourquet.

Một trong những tác phẩm nổi bật của Hàm Nghi là Route de Mustapha, thể hiện cảnh quan vào cuối ngày với ánh sáng dịu nhẹ, mang ảnh hưởng từ trường phái Ấn tượng. Le Vieil Olivier miêu tả những bóng râm dưới cây ô liu già, tạo ra cảm giác bình yên, tĩnh lặng. Ánh sáng đặc trưng của Algeria, tương tự như miền Nam Pháp, đã thu hút nhiều nghệ sĩ, và Hàm Nghi tìm thấy trong nghệ thuật một không gian riêng để suy ngẫm và thanh thản, làm phong phú thêm cuộc sống lưu vong của mình.

Một lối sống mới

Hàm Nghi dần hòa nhập vào giới thượng lưu Pháp tại Algiers và xoay xở để giao tiếp qua thư từ mà không thể hiện khuynh hướng chính trị. Những lá thư của ông cho thấy ông gặp khó khăn trong việc sử dụng tiếng Pháp và không thành thạo chữ quốc ngữ.

Từ năm 1893, Hàm Nghi được phép đến Pháp hai năm một lần. Năm 1895, ông đến Paris, mặc trang phục truyền thống và dành thời gian tại Musée du Louvre. Tại đây, ông xây dựng mối quan hệ với các nghệ sĩ và trí thức. Năm 1899, ông gặp Auguste Rodin và làm việc tại xưởng của ông ở Paris, nơi học về đúc khuôn và các kỹ thuật nghệ thuật khác. Hai người duy trì thư từ từ 1899 đến 1910.

Năm 1900, ông gặp Judith Gautier, nhà thơ, nhà văn và học giả phương Đông, người đã trở thành bạn thân của ông. Cô là sợi dây liên kết giữa Hàm Nghi và phương Đông, thường xuyên tặng ông những bài thơ và mời ông đến nhà ở Dinard, nơi ông vẽ phong cảnh biển. Một trong những bức tranh nổi bật của ông là Falaises de Port Blanc, miêu tả cảnh biển với sắc hồng nhạt của hoàng hôn và những biến đổi màu sắc trên biển và vách đá, gợi nhớ đến tác phẩm của Claude Monet. Hàm Nghi chọn cách nắm bắt những biến thể của ánh sáng sau khi mặt trời lặn thay vì vẽ mặt trời trực tiếp.

Ảnh hưởng của Gauguin đối với Hàm Nghi

Kể từ năm 1904, khi khám phá tác phẩm của Paul Gauguin tại Paris, Hàm Nghi đã bắt đầu áp dụng những sắc màu bão hòa và phong cách hình ảnh phẳng của nghệ sĩ mà ông ngưỡng mộ. Một trong những bức tranh nổi bật của ông là Sans Titre, thể hiện phong cách Ấn tượng với những cây dương thanh lịch, gợi nhớ đến Van Gogh. Cảnh vật trong bức tranh được chiếu sáng bởi ánh sáng vàng óng dịu dàng, tạo cảm giác ấm áp vào cuối ngày. Nhờ ảnh hưởng từ trường phái Ấn tượng, Hàm Nghi đã sáng tác những tác phẩm tuyệt vời tại cả Pháp và Algeria.

Nhiều bức tranh phong cảnh của ông không có hình ảnh con người, có lẽ phản ánh cảm giác cô đơn và khao khát mà ông trải qua trong cuộc sống lưu vong. Amandine Dabat cho rằng Hàm Nghi vẽ phong cảnh Pháp bằng tâm hồn Việt Nam. Trong một lá thư gửi Monsieur de Gondrecourt vào năm 1897, ông viết: "Những tác phẩm này là một phần cuộc sống của tôi: Tôi thấy trong những bức tranh của mình những thăng trầm của những suy nghĩ buồn, niềm vui và hàng ngàn sắc thái… và chúng là niềm an ủi."

Vào tháng 6 năm 1904, Hàm Nghi đã triển lãm 10 bức tranh phấn màu tại Musée Guimet ở Paris. Cuối năm đó, ông kết hôn với Marcelle Laloë, con gái của Chủ tịch Tòa Phúc thẩm Pháp tại Algiers. Theo Tiến sĩ Dabat, khi nhận ra mình sẽ sống lưu vong tại Algiers, ông đã quyết định kết hôn với một phụ nữ Pháp để có con. Ông không bao giờ kể về quá khứ ở Việt Nam với gia đình và bạn bè.

Hàm Nghi xây dựng ngôi nhà theo phong cách tân Moorish

Hàm Nghi mua đất ở El Biar và xây dựng một ngôi nhà theo phong cách tân Moorish. Tại đây, ông có một xưởng để làm điêu khắc, vẽ tranh và thậm chí làm đồ nội thất. Ông sống hạnh phúc bên Marcelle và ba người con: Như Mây (1905-1999), Như Lý (1908-2005) và Minh Đức (1910-1990). Như Mây không kết hôn, Như Lý kết hôn với một quý tộc Pháp và có con, còn Minh Đức cũng kết hôn với một phụ nữ Pháp nhưng không có con. Ông còn có một người con trai với tình nhân Gabrielle Capek, tên là Jean Capek (1922-1982).

Vào tháng 11 năm 1911, Hàm Nghi triển lãm tại Galerie Mantelet ở Paris, nhờ mối quan hệ với Suzanne Meyer-Zundel. Sau đó, vào tháng 11 năm 1926, một cuộc triển lãm hồi tưởng về các tác phẩm phấn màu, sơn dầu và điêu khắc của ông được tổ chức tại Galerie Mantelet – Colette Weil ở Paris, trưng bày 38 tác phẩm sơn dầu, 12 tác phẩm phấn màu và 8 tác phẩm điêu khắc.

Mặc dù tác phẩm của Hàm Nghi thể hiện sự nhạy cảm nghệ thuật sâu sắc, nhưng không rõ ràng chúng mang tính chất châu Á trong chủ đề hay chất liệu. Dù vậy, ông vẫn được xem là một "người phương Đông" trong mắt người Pháp và các triển lãm của ông được đón nhận nồng nhiệt. Tuy nhiên, ông không tìm kiếm sự công nhận công chúng và tỏ ra ít quan tâm đến việc ký tên hay ghi ngày tháng cho tác phẩm. Một nhà văn người Nga, T.L. Sepkina-Kupernhic, đã thúc giục ông triển lãm tại Paris, nhưng Hàm Nghi từ chối, coi nghệ thuật của mình là một sự xao lãng cá nhân, giúp ông quên đi việc mình là một vị vua bị phế truất đang lưu vong.

Chuyến thăm Pháp và cuộc sống sau này

Trong các chuyến thăm Pháp, Hàm Nghi đã mua Chateau de la Losse ở Thonac, Dordogne. Khi qua đời vào năm 1944 tại Algiers, ông được chôn cất tại đây. Tuy nhiên, năm 1965, Tướng de Gaulle cùng con gái đã đưa hài cốt của ông về Thonac, nơi ông được chôn trong một ngôi mộ đơn sơ. Việt Nam mong muốn đưa hài cốt của ông về Huế, nhưng gia đình quyết định giữ ông lại Pháp, dù Hàm Nghi có mong muốn được chôn tại quê nhà.

Vụ hỏa hoạn và những tác phẩm còn lại

Nhiều tác phẩm của Hàm Nghi đã bị phá hủy trong một vụ hỏa hoạn vào năm 1964 khi ngôi nhà của ông bị thiêu rụi trong trận chiến ở Algeria. Hiện nay, khoảng 100 bức tranh và tác phẩm điêu khắc của ông vẫn tồn tại trong các bộ sưu tập cá nhân và bảo tàng, phần lớn là do ông tặng cho bạn bè và gia đình. Ông chưa bao giờ bán bất kỳ tác phẩm nào. Một tác phẩm của ông hiện đang trưng bày tại Musée Rodin, và một số tác phẩm khác có mặt tại Musée Cernuschi, Paris. Bức tranh Decline of the Day (1915) đã được bán đấu giá tại Paris vào năm 2010.

Các tác phẩm của Hàm Nghi, được gia đình và người thân lưu giữ qua nhiều thế hệ, chỉ mới gần đây được đưa vào bộ sưu tập của bảo tàng. Triển lãm này đã giúp khám phá cuộc sống và công việc của một người nghệ sĩ bị lãng quên lâu nay. Chính nhờ tình yêu nghệ thuật và sự cống hiến không ngừng nghỉ, Hàm Nghi đã có thể tìm thấy tự do cá nhân và xây dựng cuộc sống mới trong suốt nửa thế kỷ lưu vong.

Biên dịch: Phương Anh

Nguồn: Asian Art Newspaper