Gốm sứ và trà Raku

Lịch sử nghệ thuật gốm sứ của Nhật Bản phát triển chủ yếu cùng với văn hóa uống trà. Thực hành pha chế và phục vụ trà, chanoyu (nước nóng pha trà), trở nên phổ biến vào thế kỷ 16. Những người thực hành trà đạo Nhật Bản ban đầu sử dụng đồ gốm cổ của Trung Quốc và Hàn Quốc làm bát trà nhưng bắt đầu sử dụng bát trà Nhật Bản mới làm, chẳng hạn như đồ gốm Raku vào thế kỷ 16.

Gốm sứ là một phần của hoạt động thương mại thịnh vượng giữa Nhật Bản và Trung Quốc thời nhà Minh (1368-1644) vào nửa đầu thế kỷ 15. Các thương gia Nhật Bản cũng đã giao thương thành công với Triều Tiên thời Joseon (1392-1910). Vì các tuyến đường biển chịu sự chi phối của gió mùa, nên các đội tàu sẽ rời Nhật Bản đến Hàn Quốc hàng năm với hoạt động thương mại được thúc đẩy bởi nhu cầu cao về koraimono (đồ Hàn Quốc), một sở thích đã trở nên thịnh hành trong thế kỷ 16. Knotted Clay: Raku Ceramics and Tea khám phá những đồ gốm đúc thủ công này và khám phá mối quan hệ chặt chẽ của chúng với văn hóa trà Nhật Bản bằng cách sử dụng bát trà, bình đựng nước và các đồ đựng khác từ bộ sưu tập cố định của bảo tàng để chứng minh lớp men và hình dạng độc đáo của đồ gốm Raku.

Nhập khẩu từ Nhật Bản

Lần đầu tiên được du nhập vào Nhật Bản từ Trung Quốc vào thế kỷ thứ 9, phong tục phục vụ trà không trở nên phổ biến cho đến thế kỷ thứ 13. Sau đó, loại trà được sử dụng là matcha, một loại trà bột nghiền mịn được đánh trong nước nóng và uống ngay, không ngâm như các loại trà khác. Người ta thường tin rằng loại trà này đã được du nhập vào Nhật Bản vào thời nhà Tống bởi nhà sư Eisai vào thế kỷ thứ 12, người đã ghi chép lại trong cuốn sách Kissa Yojoki (Sách uống trà để chữa bệnh), được trình bày vào năm 1214 cho Minamoto no Sanetomo, shogun thứ ba của Mạc phủ Kamakura (1185-1333).

Mặc dù nghi lễ trà đạo ban đầu có đồ gốm và đồ dùng Trung Quốc, nhưng bậc thầy trà đạo có ảnh hưởng, Murata Juko (mất năm 1502), người đã biến đổi nghi lễ trà đạo vào cuối thế kỷ 15, đã khởi xướng một sở thích về sự không hoàn hảo trong các đồ dùng Nhật Bản gợi lên một vẻ đẹp giản dị, khiêm tốn - wabi. Murata tin rằng khi bước vào phòng trà nhỏ và được trang trí nghiêm trang của mình, những cạm bẫy của cuộc sống hàng ngày, đặc biệt là địa vị của một người, phải được loại bỏ, vì mỗi người tham gia đều được coi là bình đẳng. Ông cũng thấm nhuần nghi lễ trà đạo của mình với các yếu tố trình diễn từ nhà hát Noh và triết lý của Phật giáo Thiền tông, nhấn mạnh vào bản chất cộng đồng của cuộc sống. Yếu tố nổi bật nhất của nghi lễ là những người tham gia thường được yêu cầu sử dụng cùng một bát trà - sử dụng đồ gốm mộc mạc đích thực từ lò nung Nhật Bản hoặc Hàn Quốc thay vì đồ sứ sang trọng từ Trung Quốc. Do đó, bát trà đã trở thành đồ dùng nổi bật nhất trong wabi-cha của Murata. 

Samurai và con đường trà đạo

Vào cuối thế kỷ 15 và 16, văn hóa trà đã lan rộng trong tầng lớp samurai , nơi trà được chuẩn bị một cách nghi lễ bởi một bậc thầy trà đạo và phục vụ cho khách trong một khu vực yên tĩnh được tạo ra đặc biệt để nâng cao nghi lễ và nghệ thuật của nghi lễ trà đạo. Đối với samurai, 'cách uống trà' sẽ trở nên quan trọng đối với lối sống của họ và thiết yếu để nuôi dưỡng cảm quan thẩm mỹ của riêng họ. Lịch sử nghệ thuật gốm sứ phong phú của Nhật Bản phát triển, phần lớn, cùng với văn hóa uống trà.

Để đáp ứng sự thay đổi này về khẩu vị, đồ gốm Raku đã được phát triển như một loại đồ gốm gia dụng mới, được sản xuất chuyên biệt cho nghi lễ trà đạo vào cuối những năm 1580. Trong bài tiểu luận Phá vỡ ranh giới: Lịch sử Chanoyu (2009), Takeshi Watanabe viết: 'Nó đã được ghi chép là được Sen no Rikyu sử dụng tại một buổi trà đạo vào năm 1580, do một Soeki (tên gọi khác của Sen no Rikyu) tổ chức. Lần đề cập tiếp theo là vào năm 1586, khi Matsuya Hisamasa ghi chú tại một bữa tiệc rằng "một chiếc bát trà có hình dạng của Soeki" ( soeki-gata chawan hoặc imayaki chawan - bát trà theo phong cách mới), được những người thực hành trà đạo sử dụng vào cuối thế kỷ 16 để chỉ những chiếc bát này'.

Bát trà Raku được tạo hình bằng tay thay vì được ném trên bàn xoay của thợ gốm và được lấy ra khỏi lò nung ở độ cao của quá trình nung để chúng nguội nhanh trong bầu không khí bên ngoài. Thường có màu đỏ đơn sắc hoặc đen đơn sắc, bát trà Raku được coi là tiên phong triệt để khi chúng lần đầu tiên xuất hiện vào cuối thế kỷ 16. Đồ gốm Raku có cùng tên với gia đình đã làm ra những đồ gốm này ở Kyoto từ thế kỷ 16.

Phong cách trà đạo Wabi

Những chiếc bát đựng trà này đồng nghĩa với lý tưởng của phong cách trà đạo wabi do bậc thầy trà đạo Sen no Rikyu (1522-1591) tiên phong. Sen no Rikyu là một cựu thương gia đến từ Sakai (nay thuộc khu đô thị Osaka), người đã trở thành bậc thầy trà đạo hàng đầu của các lãnh chúa samurai Oda Nobunaga (1534-1582) và Toyotomi Hideyoshi (1537-1598). Không giống như hầu hết các bát đựng trà, đồ gốm Raku được làm thủ công - một quá trình được mô tả là 'thắt nút đất sét' - thay vì sử dụng bánh xe. Người ta nói rằng những người thợ gốm thế kỷ 16 đã hợp tác chặt chẽ với những người bảo trợ là người hành nghề trà đạo để tạo ra những chiếc bình đặc biệt phù hợp nhất để uống trà.

Lò nung Raku ban đầu nhỏ và hình trụ và thường được làm tại chỗ với các mảnh thường được nung từng mảnh một. Không giống như đồ gốm đúc, kỹ thuật xây dựng và nung thủ công không đòi hỏi nhiều năm đào tạo và cách tiếp cận đòi hỏi nhiều công sức này đối với đồ gốm đã mang lại cho mỗi tác phẩm cảm giác độc đáo, cá tính và giá trị. Bát trà Raku rất khác so với bát Trung Quốc tinh xảo và bát tráng men Seto của Nhật Bản được ưa chuộng trước đây. Bát Raku có nhiều điểm chung hơn với tính thẩm mỹ của bát cơm Ido Hàn Quốc ( Ido chawan ) mà một số bậc thầy trà đạo trước đó đã sử dụng. Vẻ đẹp của bát Ido cũng trái ngược với lý tưởng trước đó về đồ gốm tinh xảo; trong khi bát Trung Quốc có lớp men bóng, bát Ido trông khiêm tốn với lớp hoàn thiện mờ, màu đất, liên kết chúng với ý tưởng rằng những chiếc bát này được những người nông dân ở Hàn Quốc làm ra như những chiếc bát cơm đơn giản, trong gia đình, hàng ngày.

Bonnie Kemske, tác giả của The Teabowl (2017) giải thích rằng những năm đầu của Raku là thời kỳ hiệu quả cho sự phát triển của chawan với các nghệ sĩ như Honami Koetsu (1558-1637) giúp phát triển một phong cách thẩm mỹ gốm mới. Bát Raku thường có hình trụ, trong khi hầu hết các bát trước đó và bát sâu Ido có xu hướng hình nón. Các bát được nung ở nhiệt độ thấp nhanh chóng, chỉ giữ lại một phần thủy tinh hóa. Điều này có nghĩa là chúng giữ được nhiệt của trà nên không làm bỏng tay. Trong nghi lễ trà đạo, muỗng trà bằng tre được gõ nhẹ vào mép bát để loại bỏ bất kỳ bột trà còn sót lại nào. Đây là một trong số ít âm thanh đặc biệt được tạo ra một cách có chủ đích trong nghi lễ và quá trình thủy tinh hóa ở nhiệt độ thấp của bát trà Raku tạo ra âm thanh dễ chịu, chắc chắn, cộng hưởng, thay vì âm thanh 'ping' cứng, cao vút của đồ đá hoặc đồ sứ nung ở nhiệt độ cao.

Có hai loại bát Raku ban đầu chính – đen và đỏ – và với cả hai, hình thức đều đơn giản và khiêm tốn, phù hợp với tính thẩm mỹ của wabi-cha của Rikyu. Mặc dù có một bát trà kiểu Raku màu trắng trong triển lãm có niên đại từ cuối thế kỷ 19. Những chiếc bát màu đen được phủ một lớp men chì chứa oxit sắt và mangan từ đá nghiền từ Sông Kama ở Kyoto. Sau khi nung, chúng được lấy ra khỏi lò khi chúng vẫn còn nóng chảy và để nguội. Trong Raku đỏ, một thân đất sét đỏ được sử dụng, đôi khi có một lớp đất son mỏng, sau đó được phủ dày một lớp men chì. Lớp men óng ánh nung ở nhiệt độ thấp có lẽ là khía cạnh nổi bật và dễ nhận biết nhất về mặt thị giác của đồ gốm Raku.

Gia đình Raku

Gia đình Raku lần đầu tiên xây dựng ngôi nhà và xưởng của họ vào thời kỳ Momoyama (1568-1600) ở Kyoto và đã sống trên cùng một mảnh đất từ ​​năm 1586. Trong 450 năm qua, các thế hệ kế tiếp của Raku đã truyền lại kỹ thuật và truyền thống Raku trong gia đình mà không có bất kỳ sửa đổi nào với phương pháp làm bát và nung vẫn giữ nguyên kể từ khi đồ gốm Raku ra đời vào thế kỷ 16. Trong bốn thế kỷ tiếp theo, một mạng lưới thợ gốm Nhật Bản đã kết hợp các kỹ thuật Raku vào thực hành của họ; những kỹ thuật này sau đó đã được phong trào gốm sứ xưởng của Mỹ áp dụng vào những năm 1950. Jikinyu (sinh năm 1949) kế thừa quyền lãnh đạo gia đình với tên gọi Raku Kichizaemon XV vào năm 1981 và lấy tên là Jikinyu khi ông nghỉ hưu để ủng hộ con trai cả của mình, người đã trở thành Raku Kichizaemon XVI vào tháng 7 năm 2019. Ông đã dành sự nghiệp của mình để khám phá những khả năng của định dạng bát trà truyền thống trong quá trình tìm kiếm không ngừng các phương thức thể hiện mới. Đồ gốm Raku hiện nay được công nhận trên toàn thế giới là phong cách gốm sứ Nhật Bản và tiếp tục truyền cảm hứng sáng tạo nghệ thuật trên toàn thế giới.

Biên dịch: Phương Anh

Nguồn: Asian Art Newspaper