Günther Uecker: Nghệ sĩ nhóm ZERO với nghệ thuật từ đinh – Từ biệt ở tuổi 95

Günther Uecker, 2005.

Nghệ sĩ của thời hậu chiến và hành trình tái định nghĩa trừu tượng

Günther Uecker, một trong những nghệ sĩ tiêu biểu của thời kỳ hậu chiến – người đã tái định nghĩa nghệ thuật trừu tượng không bằng màu sắc mà bằng đinh đóng lên các bề mặt – đã qua đời vào thứ Ba, thọ 95 tuổi. Thông tin được công bố bởi phòng tranh đại diện tại New York, Lévy Gorvy Dayan, không nêu rõ nguyên nhân cái chết. Theo hãng thông tấn Đức dpa, ông đã nhập viện tại Düsseldorf trước khi mất.

Uecker là thành viên trụ cột của nhóm nghệ thuật tiên phong ZERO, được sáng lập năm 1957 bởi Otto Piene và Heinz Mack. Dù chỉ chính thức gia nhập năm 1961, Uecker đã sớm tham gia triển lãm cùng nhóm. Nhóm ZERO nhanh chóng mở rộng ra ngoài nước Đức, quy tụ những cái tên như Yves Klein và Jean Tinguely. Tuy vậy, Uecker vẫn luôn là một trong những linh hồn chính của phong trào này.

ZERO – Trở về với khởi điểm nghệ thuật

Nhóm ZERO hướng đến mục tiêu đưa nghệ thuật trở về với điểm khởi đầu, sự tối giản tuyệt đối. Trong bản tuyên ngôn năm 1963, Piene, Mack và Uecker viết: “Zero là điểm bắt đầu. Zero là hình tròn. Zero là chuyển động.” Với Uecker, đóng đinh lên các bề mặt như tranh vải, hộp đèn, tivi,... là cách ông thể hiện trừu tượng. Những tác phẩm này sau đó trở thành biểu tượng trong dòng tranh trừu tượng châu Âu hiện đại.

Dù đã ngoài 90 tuổi, ông vẫn duy trì lịch làm việc bảy ngày mỗi tuần, sáu tiếng mỗi ngày tại xưởng ở Düsseldorf. Glenn Adamson từng viết trên tạp chí Frieze năm 2019: “Dù bạn đang làm gì, có thể Günther Uecker lúc đó đang đóng đinh.”

Tác phẩm của Günther Uecker.

Đinh – Vật liệu của chuyển động và chiều sâu

Từ những năm 1950–60, các tác phẩm bằng đinh của Uecker không còn giống tranh theo nghĩa truyền thống. Ông đóng đinh vào đĩa quay, ghế ngồi (biến chúng không thể sử dụng), và cả một khúc cây cơ khí có thể quay tròn, tạo tiếng động. Những chiếc đinh được sắp xếp theo cách khiến chúng như đang chuyển động, uốn lượn theo ánh sáng phòng triển lãm. Nhiều tác phẩm gợi cảm giác sa mạc gió thổi – nơi Uecker từng lấy cảm hứng sáng tạo.

Trong một cuộc phỏng vấn với Apollo, ông nói rằng các họa tiết đinh của mình “giống như những vết thương, những vết sẹo còn lại.”

Cuộc đời đầy biến động và sự dấn thân vào nghệ thuật

Sinh ngày 13 tháng 3 năm 1930 tại Wendorf, Đức, Uecker lớn lên trong một gia đình nông dân. Chiến tranh thế giới thứ hai đã tác động sâu sắc đến tuổi thơ ông: ông từng giúp lính Nga chôn cất những xác lính Đức trôi dạt bờ. Sau chiến tranh, khi Đông Đức tiếp quản vùng đất, gia đình ông trở thành công dân Đông Đức. Uecker được đào tạo như nghệ sĩ tuyên truyền trước khi chuyển đến Berlin năm 1953 để theo học hội họa. Năm 1955, ông bắt đầu học tại Kunstakademie Düsseldorf – một trường nổi tiếng với nhiều họa sĩ tranh sơn dầu và tranh trừu tượng sau này.

Năm 1956, ông bắt đầu sáng tác loạt tranh đinh nổi tiếng. Ông nói: “Tôi được giáo dục về Cách mạng Nga năm 1917 và nhớ câu nói của Vladimir Mayakovsky rằng: ‘Thơ ca được tạo ra bằng búa.’”

Thành công quốc tế và tách mình khỏi ZERO

Cùng Piene và Mack, Uecker được chú ý nhờ buổi triển lãm tại Documenta 1964, nơi họ vinh danh Lucio Fontana – biểu tượng của tranh nổi tiếng Italy. Sau đó, ông tham gia triển lãm “The Responsive Eye” năm 1965 tại Bảo tàng Nghệ thuật Hiện đại (MoMA), nơi tập trung vào các tác phẩm tạo hiệu ứng thị giác bằng vật thể động và trừu tượng. Sự nổi tiếng dần khiến ông rời xa ZERO, nhóm chính thức tan rã năm 1966.

Những dự án chính trị và âm thanh độc đáo

Sau khi tách khỏi nhóm, Uecker tiếp tục sáng tạo theo cách riêng – đôi khi là theo đúng nghĩa đen của “âm nhạc.” Năm 1968 tại Kunsthalle Baden-Baden, ông tạo ra tác phẩm Terror Orchestra gồm các vật dụng như máy hút bụi biến thành công cụ tạo ra những âm thanh hỗn độn. Cùng Mack, ông đại diện Đức tại Venice Biennale năm 1970. Từ 1974 đến 1995, ông giảng dạy tại Kunstakademie Düsseldorf – nơi đào tạo nhiều nghệ sĩ trẻ theo đuổi tranh nghệ thuật đương đại.

Năm 1990, theo lời mời của chính phủ Trung Quốc, ông sáng tác Letter to Beijing, viết Tuyên ngôn Nhân quyền Liên Hợp Quốc trên 19 tấm vải. Tuy nhiên, Trung Quốc từ chối trưng bày tác phẩm này.

Tranh của Günther Uecker tại bảo tàng Punta della Dogana của François Pinault ở Venice năm 2016.

Sự nhẹ nhàng trong những không gian thiêng liêng

Dù thường mang tính chính trị, Uecker vẫn có những khoảnh khắc tinh tế. Năm 1998, ông thiết kế phòng cầu nguyện cho tòa nhà Quốc hội Đức. Căn phòng tối giản với các cọc gỗ đâm xuyên đá – hình ảnh liên tưởng đến vết thương của Chúa. Cựu chủ tịch Bundestag Wolfgang Thierse nói: “Đây là nơi khiến ta nhận thức về giới hạn của quyền lực chính trị – phù hợp với trung tâm của nền dân chủ.”

Di sản còn mãi

Trong 15 năm gần đây, khi nhóm ZERO được tái khám phá (đặc biệt qua triển lãm tại Bảo tàng Guggenheim năm 2014), các tác phẩm của Uecker trở nên đắt giá, đôi khi vượt mốc 1 triệu USD. Ông và hai đồng sáng lập Piene, Mack lập Quỹ ZERO năm 2008 để bảo tồn di sản nhóm. Tuy nhiên, với Uecker, việc được các nhà sưu tập lắm tiền quan tâm không quan trọng.

Ông từng nói với Apollo: “Đừng tham gia vào giới thượng lưu.”