Điêu khắc Champa từ Việt Nam

Nghệ thuật Champa vẫn chưa được công nhận đúng mức, nhưng trên thực tế, đây là một trong những biểu hiện chính của nghệ thuật cổ đại Đông Nam Á. Giống như vương quốc và nền văn minh Angkor , Champa hầu như không được thế giới phương Tây biết đến cho đến khi chế độ thực dân xuất hiện ở Đông Dương, thời điểm mà nó thu hút sự chú ý của các học giả người Pháp, chẳng hạn như Henri Parmentier (1870-1949). Từ năm 1902 đến năm 1905, Parmentier và Carpeaux đã nghiên cứu, mô tả, khắc họa và bảo tồn các di tích Champa ở Việt Nam, bao gồm quần thể đền thờ Hindu, Mỹ Sơn vào năm 1903-04.

Người Chăm

Người Chăm là một nền văn hóa hàng hải cổ xưa sinh sống ở nơi hiện là miền Trung và miền Nam Việt Nam, và nghệ thuật của họ có liên quan đến nghệ thuật Hindu và Phật giáo từ Đông Nam Á, thống trị vùng đồng bằng trung tâm của Việt Nam. Từ thế kỷ thứ 5 đến đầu thế kỷ 19, người Chăm sinh sống ở các vương quốc ven biển giữa tỉnh Bình Thuận ở phía nam và tỉnh Quảng Trị ở phía bắc. Người Chăm tập trung ở các lưu vực sông chảy vào đất liền đến các ngọn núi, tạo điều kiện tiếp cận các khu rừng và hàng hóa tạo nên phần lớn các sản phẩm xuất khẩu của Đông Nam Á lục địa; do đó, thương mại hàng hải trở thành nguồn thu nhập chính của họ.

Vương quốc Champa xây dựng sức mạnh và vị thế của mình thông qua việc kiểm soát các tuyến đường hàng hải ở Đông Nam Á, với cư dân duy trì một hệ thống mạng lưới thương mại béo bở trên khắp khu vực, kết nối Ấn Độ Dương và Đông Á, cho đến thế kỷ 17. Các dòng chữ khắc cho thấy thay vì là một vương quốc thống nhất, nó có thể đã được chia thành năm công quốc chính: Indrapura, Amaravati, Vijaya, Kauthara và Panduranga. Một trong những thủ đô quan trọng nhất của nó là Sinhapura, ở tỉnh Trà Kiệu. Bằng chứng chữ khắc sớm nhất cho điều này đến từ Võ Cảnh ở tỉnh Khánh Hòa, được viết trên một tấm bia đá granit nguyên khối có niên đại khoảng thế kỷ thứ 4 - dòng chữ tiếng Phạn cổ nhất được tìm thấy ở Đông Nam Á (được phân loại là Bảo vật quốc gia ở Việt Nam). Các tác phẩm nghệ thuật Champa sớm nhất được biết đến liên quan đến kiến ​​trúc tôn giáo, với tác phẩm điêu khắc này thể hiện nhiều ảnh hưởng bên ngoài đến nền văn hóa của họ từ Ấn Độ, Đế chế Khmer và Trung Quốc, tất cả đều là bằng chứng về mối liên hệ hàng hải rộng lớn của họ với Ấn Độ và Trung Quốc. Vương quốc Champa ban đầu theo đạo Hindu, sau đó chuyển sang đạo Phật khi ảnh hưởng của Phật giáo lan rộng khắp Đông Nam Á, và sau đó chuyển sang đạo Hồi.

Vào thời kỳ đỉnh cao của Đế chế Champa

Trong thời kỳ đỉnh cao của đế chế, kéo dài 200 năm kể từ thế kỷ thứ 8, người Chăm đã xây dựng những ngôi đền Hindu bằng gạch đỏ, được trang trí bằng những mái vòm bằng đá sa thạch chạm khắc tinh xảo, những thanh ngang, trụ cột và tác phẩm điêu khắc, với nhiều họa tiết khác nhau. Họ có chữ viết riêng, dựa trên tiếng Phạn cổ. Quần thể đền thờ bao gồm một khu bảo tồn được bao quanh bởi các tòa tháp nhỏ hơn và được bao quanh bởi một bức tường. Khu bảo tồn này bao gồm một tòa tháp vuông với một loạt sikhara (cấu trúc thượng tầng) gồm bốn tầng, một tầng nằm trên tầng kia, được đỉnh bằng một phiến đá hình kim tự tháp cong.

Phong cách kiến ​​trúc chịu ảnh hưởng của nguyên mẫu Ấn Độ về đền-núi tượng trưng cho Núi Meru linh thiêng của vũ trụ học Hindu, nơi ở của các vị thần, và được bao quanh bởi hào, đại dương vũ trụ và các bảo tháp dành cho các vị thần ở các điểm chính. Các ngôi đền dựa trên sự sùng bái deva-rajas , các vị thần-vua, một tín ngưỡng của Ấn Độ giáo, và là các tượng đài tang lễ dành riêng cho các vị vua được xác định là thần linh, trong đó Shiva được coi là nguồn gốc của vương quốc Champa. 

Khi Champa gia nhập vào liên minh lớn của các dân tộc Ấn Độ hóa từ Đông Nam Á, giống như các nước láng giềng, nó đã khiến các tôn giáo và ngôn ngữ của Ấn Độ cổ đại phát triển theo cách độc đáo của riêng chúng: Ấn Độ giáo và Phật giáo, một mặt, và tiếng Phạn mặt khác. Lịch sử cổ đại của đất nước này vẫn còn ít được biết đến mặc dù đã có những nghiên cứu quan trọng được thực hiện từ các dòng chữ khắc được tìm thấy lại trong các ngôi đền, được viết bằng cả tiếng Phạn và tiếng Chăm cổ. Một số vương quốc thịnh vượng ở các đồng bằng ven biển nhỏ được bao quanh bởi những ngọn núi dọc theo bờ biển quanh co của Việt Nam. 

Có lẽ vì ít được ghi chép trên trường quốc tế hơn so với nghệ thuật của nền văn hóa Khmer lân cận, nên loại hình nghệ thuật này vẫn có thể tiết lộ những tác phẩm có tính độc đáo và nhạy cảm cao, trong đó ảnh hưởng văn hóa của tín ngưỡng Ấn Độ cổ đại được thể hiện rõ ràng. Loại hình nghệ thuật thiêng liêng này về cơ bản phản ánh các khái niệm tôn giáo của Champa, dao động giữa Phật giáo và Bà La Môn giáo. Những kiệt tác vĩ đại của nghệ thuật điêu khắc Chăm phản ánh sự hình thành và phát triển của nền văn hóa này từ nguồn gốc của nó - vào khoảng thế kỷ thứ 5, cho đến khi sụp đổ vào thế kỷ 15, dẫn đến sự suy tàn dần dần và biến mất vào thế kỷ 19, khi vào năm 1832, hoàng đế Minh Mạng của triều Nguyễn (1802-1945) đã sáp nhập công quốc Chăm cuối cùng.

Đền Gạch của Vương quốc Champa

Bằng chứng nghệ thuật vẫn còn tồn tại chủ yếu bao gồm các ngôi đền gạch, kalan , cùng với nhiều tác phẩm điêu khắc được tôn kính trong các khu bảo tồn khác nhau được xây dựng trong khu vực, và các yếu tố kiến ​​trúc phong phú và trang trí bề mặt. Triển lãm của Pháp khám phá nghệ thuật của vương quốc Champa, được tổ chức tại Guimet ở Paris vào năm 2005-06, nhằm mục đích giới thiệu với công chúng về khía cạnh chính này của di sản nghệ thuật Việt Nam bằng cách tập hợp các bộ sưu tập nghệ thuật Chăm vĩ đại nhất trên thế giới: các bộ sưu tập của bảo tàng Đà Nẵng và Thành phố Hồ Chí Minh tại Việt Nam, và các bộ sưu tập được lưu giữ trong các bộ sưu tập của riêng Guimet, cũng như các tác phẩm được lưu giữ tại Bảo tàng Lịch sử Tự nhiên/Bảo tàng Guimet ở Lyon và Bảo tàng Rietberg ở Zurich.

Trong triển lãm, các phong cách chính của người Chăm được minh họa bằng bộ sưu tập tiêu biểu gồm các tác phẩm điêu khắc bằng đá và đồng, cũng như một số đĩa và đồ vật nghi lễ làm bằng kim loại quý, phần lớn trong số đó được trưng bày lần đầu tiên cho công chúng. Tổng cộng, 96 tác phẩm điêu khắc bằng đá, đồng và kim loại quý đã phác họa lịch sử và minh họa các tôn giáo của người Chăm cổ đại, cho thấy nghệ thuật Chăm là một trong những biểu hiện chính của nghệ thuật cổ đại ở Đông Nam Á. Văn hóa Chăm đã tạo ra các tác phẩm nghệ thuật độc đáo và tinh xảo, trong đó di sản văn hóa của Ấn Độ cổ đại được đồng hóa hoàn hảo.

Thêm vào những bộ sưu tập này là các tác phẩm điêu khắc được lưu giữ tại di tích Mỹ Sơn (thuộc tỉnh Quảng Nam), hiện là di sản thế giới được công nhận (xem bài viết trang bìa của ấn bản này). Từ thế kỷ thứ 4 đến thế kỷ thứ 13, thung lũng Mỹ Sơn là nơi tổ chức các nghi lễ tôn giáo cho các vị vua Chămpa, cũng như là nơi chôn cất hoàng gia. Nơi này có liên quan chặt chẽ với các di tích khảo cổ gần đó của các thành phố Chăm – Indrapura (Đồng Dương) và Simhapura (Trà Kiệu).

Sử dụng các nguồn tài nguyên phong phú của bộ sưu tập ảnh của Guimet về nghệ thuật cổ đại của Champa (Bộ sưu tập Charles Carpeaux), có niên đại từ đầu thế kỷ 20, cho phép tái hiện các địa điểm chính của Champa bằng cách sử dụng các bản in lại lớn để thiết lập bối cảnh. Triển lãm mở đầu bằng việc trình bày một số bức ảnh từ bộ sưu tập này (chụp vào năm 1902-04), trong đó lần theo dấu vết của việc tái khám phá và các nghiên cứu ban đầu về các địa điểm Champa lớn. 

Một số khuôn đúc cổ (từ những năm 1930) được sử dụng như một phần giới thiệu về một số khía cạnh quan trọng của kiến ​​trúc vương quốc Champa. Trình bày theo trình tự thời gian của các tác phẩm đã theo dõi sự phát triển của phong cách từ những tác phẩm tượng Chăm cổ nhất được biết đến ngày nay (khoảng thế kỷ thứ 5) đến thời điểm bắt đầu suy tàn dần dần của chúng vào khoảng thế kỷ 15 và cuối cùng là sự sụp đổ.

Năm 2002, việc thành lập một xưởng phục chế tác phẩm điêu khắc tại Bảo tàng Đà Nẵng, theo sự khởi xướng của Bảo tàng Guimet, với sự hỗ trợ của Viện Viễn Đông Bác cổ, đã dẫn đến việc củng cố mối liên kết văn hóa hiện có giữa Việt Nam và Pháp – triển lãm này tại Paris là hiện thực hóa mối quan hệ đó.

Biên dịch: Phương Anh

Nguồn: Asian Art Newspaper