Cái Nhìn Cận Cảnh về Bức Tranh Cuối Cùng của Caravaggio

Chỉ có hai bức tranh trong triển lãm “The Last Caravaggio” (Caravaggio Cuối Cùng), cả hai bức tranh đều toát lên tâm trạng đau buồn bối rối trên gương mặt của các nhân vật trong tranh, và cả hai đều xuất hiện từ những nơi tối tăm.

Chi tiết từ bức tranh “The Martyrdom of Saint Ursula” (Cuộc Tử Đạo của Thánh Ursula) sáng tác bởi họa sĩ Michelangelo Merisi da Caravaggio, năm 1610, sơn dầu trên vải; Bộ sưu tập Intesa Sanpaolo, Gallerie d’Italia, Naples. Ảnh: Luciano Pedicini, Napoli

Bóng tối… ánh sáng và bóng tối… ánh sáng và bóng tối kết hợp…. Những từ này hẳn là hiện lên trong tâm trí của người xem ngay khi bước vào Phòng triển lãm 46 của Phòng trưng bày Nghệ thuật Quốc gia Anh tại London. Tại sao? Bởi vì chính phòng triển lãm, nơi đang trưng bày bức tranh được cho là cuối cùng của Caravaggio, tối đến mức không khí dường như dày đặc như nhựa đường.

May mắn thay, hai điểm sáng ngay trước mắt đã dẫn lối cho người xem tiến về phía trước, như một người hành hương đến được với đền thờ ở điểm cuối hành trình: hai bức tranh của chính Caravaggio, được chiếu sáng nhiều hơn cả ánh sáng bí ẩn từ chính những bức tranh đó.

Cuộc đời của hoạ sĩ Caravaggio, với tư cách là một họa sĩ và một con người, là sự pha trộn giữa ánh sáng và bóng tối. Khi nghĩ về hoạ sĩ, chúng ta buộc phải chấp nhận cả sức nặng của những bức tranh mà Caravaggio đã tạo ra và sức nặng của cuộc đời ngắn ngủi đầy hấp dẫn nhưng cũng không kém phần rắc rối, nếu không muốn nói là nguy hiểm và bạo lực, của ông. Ý tưởng về người hoạ sĩ — một kẻ sát nhân chạy trốn khỏi chính quyền suốt bốn năm — mang nặng sự mong đợi căng thẳng, sắc bén của bạo lực, kinh dị và bi kịch, đặc biệt là ở những bức tranh cuối đời người hoạ sĩ.

Và còn gì tuyệt vời hơn để Caravaggio thể hiện điều này bằng cách làm chủ nghệ thuật chiaroscuro, bằng cách chơi đùa khéo léo, hết lần này đến lần khác, với chính ý tưởng xuất hiện từ bóng tối? Caravaggio đã xuất sắc trong việc tạo ra ánh sáng chiaroscuro xuất hiện từ bóng tối, hoặc có lẽ là ánh sáng kết hợp trơn tru và thường mang tính kịch với bóng tối, và sự tương tác giữa hai thái cực này. Hoạ sĩ làm điều này để tạo ra những bầu không khí có thể cảm nhận được: đêm tối và sự im lặng, cái nóng ngột ngạt và mùi hương của sự gần gũi, sự bí mật của những cuộc hẹn ngẫu nhiên.

Hoạ sĩ Michelangelo Merisi da Caravaggio, bức tranh “Salome receives the Head of John the Baptist” (Salome nhận đầu của John Tẩy Giả) (khoảng năm 1609-10), sơn dầu trên vải. Ảnh: Phòng Trưng bày Nghệ thuật Quốc gia, London

Triển lãm chỉ có hai bức tranh. Cả hai được tạo ra khá muộn; cả hai đều trong tâm trạng đau buồn bối rối không thể giấu giếm trên gương mặt của các nhân vật trong tranh; và cả hai đều nổi lên từ những nơi tối tăm. Trong bức tranh “Salome receives the Head of John the Baptist” (khoảng năm 1609-10), một kẻ hành hình với gương mặt bị bầm dập — Caravaggio cũng đã từng bị hành hung dã man, làm hình dáng mặt mũi của hoạ sĩ bị phá hủy, trong một cuộc đấu tranh — nắm chặt một đầu bị chặt bằng một mớ tóc. Tay trái của hắn nằm trên thanh gươm, chiếc vũ khí được hắn lựa chọn. Sắc vàng xanh tái kinh hoàng của khuôn mặt của người tiên tri đã chết đủ để khiến mọi người nhìn thấy phải kinh ngạc. Cử chỉ và biểu hiện của kẻ hành hình là vô cùng thực tế — sau tất cả, hắn là một người đang làm công việc của mình — trong khi Salome không có đủ dũng khí để nhìn về phía chiếc đầu, hoặc suy nghĩ về sự thật rằng mong muốn kì quặc của cô (do mẹ cô thúc giục) để có được chiếc đầu của John Tẩy Giả bị tách ra khỏi cơ thể hắn và được phục vụ như thế này lại được thực hiện một cách dễ dàng như vậy. Một bà cụ già dựa vào vai của Salome, đau khổ, bối rối, hai tay nắm chặt, gò má khô héo run bần bật. Mỗi trong ba hình dạng (cũng như cái đầu) được phát huy một cách riêng biệt. Như thể ngẫu nhiên gặp phải, vừa mới nổi lên từ bóng tối, các nhân vật dường như muốn nói: hãy suy ngẫm về cảnh tượng rùng rợn này.

Bức tranh “Cuộc Tử Đạo của Thánh Ursula” (1610) càng tăm tối hơn, và là một sáng tạo hình thức phức tạp, lộn xộn và náo nhiệt hơn nhiều — một sự chen chúc của các cơ thể được chiếu sáng một phần bị ném và ép sát vào nhau, siết chặt tay. Một cử chỉ thánh thiện nằm ở trung tâm của bức tranh, hai bàn tay được bắt lấy nhau mà ý nghĩa chỉ hiện ra khi ai đó nhìn vào thật kỹ lưỡng.

Chi tiết từ bức tranh “The Martyrdom of Saint Ursula” (Cuộc Tử Đạo của Thánh Ursula) sáng tác bởi họa sĩ Michelangelo Merisi da Caravaggio, năm 1610, sơn dầu trên vải; Bộ sưu tập Intesa Sanpaolo, Gallerie d’Italia, Naples. Ảnh: Luciano Pedicini, Napoli

Trong bức tranh, Thánh Ursula đang nhìn xuống khi đối diện với cái chết bởi tay vua — điều đầu tiên thu hút chú ý người xem là sự lấp lánh và sự phình to đáng kể của vải đỏ ở eo cô, cách cô đã kéo phần vải lên cao để lộ ra những nếp gấp duyên dáng. Một người đàn ông có râu (chính là Caravaggio; hoạ sĩ đã đặt mình ở trung tâm của vở kịch đã vẽ) nhìn qua vai cô, miệng há hốc. Tất cả đã quá muộn. Mũi tên đã tìm được nơi để dừng lại.

Thánh Ursula, mặc dù mặt nhợt nhạt cả lại, lại nhìn có vẻ bình tĩnh thích thú, như thể cô đang suy ngẫm về sự tất yếu không thể tránh khỏi. Những tia sáng khiến cho khung cảnh này trở nên thanh tao hơn.

Ba tuần sau khi hoàn thành bức tranh này, hoạ sĩ Caravaggio đã qua đời. Giovanni Baglione, viết vào năm 1642, cho chúng ta biết về cái chết của ông: "... trong cảnh tuyệt vọng ông bắt đầu đi dọc bờ biển dưới cái nắng mùa hè của tháng Bảy, cố gắng nhìn thấy chiếc tàu mà đồ đạc của hoạ sĩ đang chất ở trên đó. Cuối cùng, Caravaggio đến một nơi nơi ông phải nằm trên giường với cơn sốt cao; và vì thế, mà không có sự giúp đỡ từ Thiên Chúa hay con người, chỉ trong vài ngày hoạ sĩ ra đi, một cách đầy thương tâm cũng như cách mà hoạ sĩ đã trải qua những ngày tháng trên cuộc đời này."

Triển lãm “The Last Caravaggio” tiếp tục được trưng bày tại Phòng Trưng bày Nghệ thuật Quốc gia ở London cho đến ngày 21 tháng 7. Triển lãm được giám  bởi Francesca Whitlum-Cooper.

Nguồn: A Close Look at Caravaggio’s Last Painting

Biên dịch: Huyền Trịnh