Bình vôi – từ vật dụng trầu cau đến thú chơi mỹ thuật

Bình vôi – một vật dụng nhỏ trong bộ “trầu cụ” – có tạo hình rất đơn giản: phần bầu dùng để đựng vôi, đôi khi có quai, miệng khoét một lỗ nhỏ. Tuy nhiên, từ cấu trúc cơ bản ấy, người xưa đã tạo nên muôn hình vạn trạng, khác biệt về kích cỡ, men màu, kiểu quai, hoa văn, thậm chí cả nơi sản xuất và niên đại. Trong số các hiện vật gốm Việt mang công năng thường nhật mà giàu biểu cảm thẩm mỹ và văn hóa, bình vôi là đại diện tiêu biểu.

Gốm Quảng Đức làm từ đất sét An Định, kết hợp kỹ thuật nung củi với hiện tượng hỏa biến đã tạo nên những màu men độc lạ của riêng gốm Quảng Đức

Là món sưu tầm xuất hiện muộn – chưa đầy nửa thế kỷ – bình vôi vẫn gắn liền với một truyền thống lâu đời: tục ăn trầu, đã có từ hơn 2.000 năm trước, cùng sự tích trầu cau in dấu trong tâm thức Việt. Một số bình vôi cổ có niên đại từ thời Lý, men trắng ngà, nhỏ gọn, còn đơn giản về kỹ thuật. Đến gốm Quảng Đức – với đất sét An Định và kỹ thuật hỏa biến – bình vôi mang vẻ đẹp ngẫu nhiên, men màu chảy loang độc đáo không trùng lặp. Có bình còn in vết vỏ sò do dùng vỏ để gia nhiệt khi nung – kỹ thuật riêng của dòng gốm này.

Tạo hình vững chãi, men chảy biến ảo đan sắc rất tự nhiên tạo nên cái lạ trên gốm Quảng Đức

Dấu vết vỏ sò huyết hằn lên bình trong quá trình nung, kỹ thuật dùng vỏ sò tăng nhiệt cũng chỉ có ở gốm Quảng Đức

Quai bình thời Lê – Nguyễn với tạo hình khéo léo đề tài Lưỡng Long Triều Dơi (hàm ý chữ Phúc), gợi về sự tốt lành

Mỗi thời kỳ – từ Trần, Lê, đến Nguyễn – bình vôi lại có hình dáng và cách trang trí khác nhau, phản ánh thẩm mỹ, kỹ thuật và tinh thần của từng giai đoạn. Thời Trần, quai bình phóng tác với hình hai ông đô vật – biểu tượng cho hào khí Đông A. Sang Lê sơ và Lê Trung Hưng, kỹ thuật chế tác và kiểm soát men được đẩy lên đỉnh cao, tạo ra những chiếc bình thuộc hàng kiệt tác. Thời Nguyễn, bình vôi vẫn là vật dụng phổ biến, được sản xuất tại Phù Lãng (Bắc Ninh), Bát Tràng, Quảng Đức, thậm chí đặt làm từ nước ngoài. Dẫu được trân quý, nhưng người xưa hiếm khi cất giữ bình vôi cũ – khi sứt mẻ, chúng được mang ra gốc đa thay vì đập bỏ, do quan niệm linh thiêng.

Bình sành với quai rồng, chế tác từ thời Nguyễn

Sự hấp dẫn của bình vôi nằm ở chi tiết – đặc biệt là quai bình. Quai có thể là rồng, dây trầu, trái cau, hay hóa thân thành linh thú, tượng người… tạo nên cái “nhất cổ – nhì quái” đầy mê hoặc. Men lam, men đen, men lục hay men ngọc mỏng trong, kết hợp cùng bố cục hài hòa và kỹ pháp điêu luyện, làm nên giá trị thẩm mỹ vượt thời gian.

Bình vôi với màu men lục đặc trưng của thời Lê thể hiện trên trang trí quai bình.

Phải đến cuối thế kỷ 20, khi tập tục ăn trầu dần phai nhạt, người ta mới bắt đầu nhìn bình vôi như một món đồ mỹ nghệ. Từ chỗ chỉ là vật dụng sinh hoạt, bình vôi trở thành đối tượng sưu tầm, khám phá. Và càng tìm hiểu, càng thấy cuốn hút – bởi mỗi chiếc bình là một câu chuyện nhỏ, kể bằng đất, lửa và đôi tay tài hoa của người xưa.

Biên soạn: Hoàng Linh